Ο ΣΑΡΑΜΑΓΚΟΥ ΚΙ Η ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΑΝΤΙΔΟΓΜΑΤΙΣΜΟΥ

Jose de Sousa Saramago(1922-2010)

σχολιάζει ο Θανάσης Μπαντές

Το βιβλίο του Ζοζέ Σαραμάγκου «Το Κατά Ιησούν Ευαγγέλιον» θα μείνει για πάντα στην ιστορία της λογοτεχνίας ως μνημείο αντιδογματισμού και ανελέητης αμφισβήτησης. Ο Σαραμάγκου αναπλάθει τα γεγονότα της Καινής Διαθήκης χωρίς όμως να τα ανατρέπει. Μυθιστορηματοποιεί τα πρόσωπα χωρίς όμως ανεξέλεγκτες αποκλείσεις ή αυθαίρετα επινοημένες συμπεριφορές. Το μόνο που αλλάζει είναι η οπτική. Ο Σαραμάγκου δεν αμφισβητεί τη θεϊκή υπόσταση του Χριστού, ούτε παραλείπει τα θαύματα ή την ανωτερότητά του σε σχέση με τα θνητά όντα, ωστόσο επικεντρώνεται στην ανθρωποκεντρική παρουσίασή του. Ο Χριστός γεννιέται σε μια σπηλιά στη Βηθλεέμ και είναι το μοναδικό μωρό που γλιτώνει από τη μεγάλη σφαγή του Ηρώδη. Ο Ιωσήφ μαθαίνει νωρίτερα γι’ αυτή τη σφαγή κι ενδεχομένως θα μπορούσε να πληροφορήσει το χωριό και να γλιτώσει τα βρέφη από το θάνατο, όμως δεν το κάνει. Προτιμά τη σιωπή για να σώσει το δικό του παιδί κι αυτό το βάρος τον συνθλίβει. Για χρόνια βασανίζεται από εφιάλτες και μόνο η Μαρία το γνωρίζει αυτό. Ο Χριστός ανατρέφεται φυσιολογικά, μέσα στα πρότυπα της εποχής, αποκτά κι άλλα αδέρφια και μαθαίνει από τον πατέρα του την τέχνη του ξυλουργού. Τα ενοχικά σύνδρομα του Ιωσήφ όμως αποκτούν όλο και μεγαλύτερη ένταση. Τα βράδια ξυπνάει από τον ίδιο πάντα εφιάλτη. Κάποιο βράδυ ο Χριστός ξυπνά και γίνεται μάρτυρας αυτής της φρικαλέας εσωτερικής διαδρομής. Η σταύρωση του Ιωσήφ από τους Ρωμαίους – γεγονός που σχεδόν επιδίωξε για εξιλεωτικούς λόγους - ήταν αρχή του τέλους για το Χριστό. Σταδιακά αρχίζει κι αυτός να βλέπει τους ίδιους εφιάλτες και να ξυπνά κάθιδρος τις νύχτες. Η ενοχή πέρασε από τον πατέρα στο γιο σαν καταραμένη κληρονομιά. Η Μαρία αναγκάζεται να αποκαλύψει στον Ιησού όλη την πατρική αλήθεια κι από εκείνη τη στιγμή ξεκινά ένα σπαρακτικό οδοιπορικό μαρτυρίου, που τελικά θα ολοκληρωθεί και θα καθαγιαστεί επίσης στο σταυρό.

Σε κατάσταση παραφροσύνης εγκαταλείπει την οικογένειά του και πηγαίνει στα Ιεροσόλυμα για να πάρει απαντήσεις από τους ιερείς του πανάγιου ναού, όμως δεν βρίσκει γαλήνη. Χάνεται στην έρημο και γίνεται βοσκός. Ο Ιησούς, κατά τον Σαραμάγκου, δεν γνωρίζει ακόμα τη θεϊκή του αποστολή. Δεν έχει ιδέα ότι είναι ο εκλεκτός του Θεού. Ο Θεός του αποκαλύπτεται αργότερα στην έρημο και του εξηγεί ότι είναι γραμμένο να επιτελέσει το πιο θεάρεστο έργο, χωρίς όμως να διευκρινίσει ποιο είναι αυτό. Ο Χριστός, ξέροντας πια ότι είναι ο εκλεκτός, πηγαίνει ξανά στη Βηθλεέμ κι αντικρίζει ένα μνημείο για τα παιδιά που σφάχτηκαν από τον Ηρώδη. Ο σαραμαγκικός Χριστός θυμίζει αρχαιοελληνική τραγωδία, που η αιματηρή κάθαρση προδιαγράφεται από την πρώτη σκηνή. Η εξιλεωτική αυτοθυσία είναι ο μόνος προσωπικός δρόμος που του έχει απομείνει. Γνωρίζει τη Μαρία τη Μαγδαληνή και την παίρνει μαζί του ως παντοτινό σύντροφο μέχρι το τέλος της ματωμένης του πορείας. Αρχίζει τα θαύματα και γνωρίζει τεράστια φήμη βοηθώντας όλους τους φτωχούς και τους κατατρεγμένους. Μια αστείρευτη πηγή αγάπης και συγχώρεσης για κάθε αμαρτωλό, ένας ήλιος ελπίδας. Ο Σαραμάγκου διεισδύει αριστοτεχνικά στα κατάβαθα μιας τραγικής ψυχής και αποδίδει με αφοπλιστικό ρεαλισμό το τραγικό, ανθρώπινο πρόσωπο του Ιησού που ερωτεύεται, νιώθει ενοχές και κυρίως αγάπη για τον άνθρωπο. Ο Χριστός σταυρώνεται για την εξιλέωση και τη συγχώρεση όλου του ανθρώπινου γένους. Ποια όμως είναι η κατάληξη της θεϊκής αυτοθυσίας; Ο Σαραμάγκου αφιερώνει σελίδες ολόκληρες με ονόματα ανθρώπων που πεθαίνουν μαρτυρικά. Καρατομήσεις, λιθοβολισμοί, σταυρώσεις, απαγχονισμοί και πάει λέγοντας. Και μετά Ιερά Εξέταση, τετραχισμοί, καύσεις στην πυρά, Σταυροφορίες, ένας ατέλειωτος κατάλογος νεκρών. Βασανιστήρια και οδύνη χωρίς τέλος. Ένα φρικαλέο λουτρό αίματος στο όνομα του Χριστού. Όλα αυτά ο Σαραμάγκου τα αναφέρει στο μυθιστόρημά του δια στόματος του ίδιου του Θεού, που προσπαθεί να επεκταθεί στη γη σχεδόν με ιμπεριαλιστικούς όρους, που αποτιμά με κυνισμό τον όλεθρο από τη στιγμή που φαίνεται κερδοφόρος, που θυσιάζει το Χριστό χωρίς τον παραμικρό δισταγμό κάνοντας τον ίδιο το διάολο να τρομάζει. Η θεϊκή παντογνωσία δεν δρα αποτρεπτικά ούτε στο ελάχιστο. Οι ρόλοι είναι σαφείς και θα παιχτούν μέχρις εσχάτων. Ο Θεός είναι καλός, ο διάβολος κακός και ο Χριστός η θυσία. Οι αντιρρήσεις δεν έχουν κανένα νόημα και κάπως έτσι βρισκόμαστε μπροστά στα δυσθεώρατα ύψη της μεγαλύτερης τραγωδίας που παίχτηκε ποτέ. Της τραγωδίας του επιβεβλημένου Γολγοθά που θα συμπαρασύρει ολόκληρη την ανθρωπότητα στον όλεθρο. Το σχέδιο μοιάζει περισσότερο σατανικό και λιγότερο θεϊκό και το ερώτημα του Σαραμάγκου τίθεται αμείλικτο: όλα αυτά τα τραγικά γίνονται από την αδυναμία του καταδικασμένου στην αμαρτία ανθρώπου ως λύτρωση ή ως απαρχή της συμφοράς; Κι αν είναι σχέδιο του Θεού τότε τι Θεός της αγάπης είναι αυτός; Μοιραία η ανθρωποκεντρική υπόσταση αγγίζει και τον ίδιο το Θεό που είναι αδύνατο να παραμερίσει τα συμφέροντά του.

Όταν ο Σαραμάγκου, το 1981, παρουσίασε αυτό το βιβλίο στην Πορτογαλία έγινε πάταγος χωρίς προηγούμενο. Εκκλησιαστικοί κύκλοι πολέμησαν το βιβλίο και κατηγόρησαν τον Σαραμάγκου με τέτοιο μένος που αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη Λισαβόνα και να καταφύγει στο νησί Λανθαρότε των Κανάριων νησιών. Η κυβέρνηση απέρριψε την υποψηφιότητά του για το ευρωπαϊκό βραβείο λογοτεχνίας γιατί πρόσβαλε την καθολική εκκλησία και τους πιστούς. Το βραβείο Νόμπελ που του απονεμήθηκε το 1998 ήταν αληθινή δικαίωση. Αντίστοιχες καταστάσεις είχαμε κι εμείς με τον Καζαντζάκη που επίσης παρουσίασε ανθρωποκεντρικά το Χριστό. Τι είναι αυτό που εξοργίζει τόσο πολύ το χριστιανικό κόσμο, κι όχι μόνο, όταν κάποιος δώσει μια άλλη οπτική στα θρησκευτικά δεδομένα; Είναι ο φανατισμός που εξωθεί τις καταστάσεις στα άκρα ή πρόκειται για συγκεκριμένη τακτική των εκκλησιαστικών κύκλων προκειμένου να εξασφαλίσουν τη σιωπή; Η ιστορία του χριστιανισμού στην Ευρώπη είναι ζωντανή απόδειξη των στραγγαλιστικών διαθέσεων της εκκλησιαστικής ιεραρχίας σε οτιδήποτε διαφορετικό, ακόμη κι αν αυτό ξεπερνά κατά πολύ τα εκκλησιαστικά όρια. Οι περιπτώσεις του Γαλιλαίου κι του Τζορντάνο Μπρούνο είναι οι πιο χαρακτηριστικές. Είναι φανερό ότι οι εκκλησιαστικοί κύκλοι νιώθουν διαρκώς απειλή. Όλα τους αφορούν κι όλα προσπαθούν να τους βλάψουν. Δεν επιτίθενται μόνο σε άλλες θρησκείες ή αιρέσεις αλλά σε εκπροσώπους της τέχνης, της διανόησης, της επιστήμης, της πολιτικής και πάει λέγοντας. Συνήθεις τακτικές είναι εξαγριωμένα διαγγέλματα, απαίτηση για απαγόρευση κυκλοφορίας έργων τέχνης, μέχρι σπασίματα κινηματογράφων, για να θυμηθούμε και την περίπτωση του Σκορσέζε.

Το θέμα αποκτά πολύ επικίνδυνες διαστάσεις αν αναλογιστούμε το θέμα θρησκεία και πολιτική. Όταν ο ένας πόλος αρχίζει και εμπλέκεται με τον άλλο τότε η πολιτική παύει να διαμορφώνεται από πολιτικά κριτήρια. Από τη στιγμή που η ιεραρχία της εκκλησίας παίρνει πολιτική θέση ή οι πολιτικοί προσπαθούν να γίνουν αρεστοί προβάλλοντας τις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις διαμορφώνεται πολιτική χωρίς πολιτική κι αυτό είναι η ματαίωση της δημοκρατίας. Στη χώρα μας δεν έλειψαν τέτοιες περιπτώσεις από το ανάθεμα του Βενιζέλου ως τις ταυτότητες του Χριστόδουλου και τις πρόσφατες δηλώσεις του Άνθιμου σε βάρος του Μπουτάρη στη Θεσσαλονίκη. Σχεδόν σε όλες τις χώρες της Ευρώπης έχει γίνει ο διαχωρισμός κράτους κι εκκλησίας, στην Ελλάδα όμως όχι.

Ο Παπανούτσος στο άρθρο του «Η δουλεία του δογματισμού» περιγράφει το φανατισμό σαν αρρώστια και ξεκαθαρίζει ότι δεν υπάρχουν σεβάσμιες ιδέες υπεράνω αμφισβήτησης. Συγκεκριμένα γράφει ότι τα συνήθη λόγια ενός φανατικού έχουν ως εξής: «Υπάρχουν αρχές, κανόνες, έννοιες που βρίσκονται πέρα από κάθε αμφιβολία και είναι καθαρή μωρία να κατεβάζει κανείς από τα βάθρα τους αυτές τις σεβάσμιες ιδέες και να τις παραδίνει στον έλεγχο του τυχόντος». Μπροστά σ’ αυτή την άποψη απαντά ο ίδιος: «Αν έμενε με την αντίληψη αυτή ο άνθρωπος, δεν θα είχε απομακρυνθεί πολύ από τα άλλα δίποδα ζώα».

                                                 Θανάσης Μπαντές  abbades75@gmail.com