H συνείδηση και η νοημοσύνη

η συνείδηση

ο ύπνος

η νοημοσύνη

το ζεύγος αντίληψη δράση

ο ρόλος των κατοπτρικών νευρώνων στη γνωστική διαδικασία

                                                                                                                                       η συνείδηση 

 Η συνείδηση δεν είναι εύκολο να ορισθεί θετικά. Γίνεται ακόμη πιο δύσκολο από τη στιγμή που ταυτίζουμε την έννοια  συνείδηση με το περιεχόμενο που αυτή έχει στον άνθρωπο, της ανεπτυγμένης αυτοσυνειδησίας. Έτσι σκοντάφτει στον αυτοορισμό, για παράδειγμα «έχω συνείδηση ότι έχω συνείδηση του πόνου», μια αυτοαναφερόμενη δηλαδή κατάσταση, παρ’ όλο που αναφέρεται σε σχέση με κάτι άλλο, μια παράσταση, έναν πόνο κλπ. Όπως λέει και ο Jοhn Searle, πιο εύκολη είναι μια αρνητική προσέγγιση της έννοιας της συνείδησης, όταν τη χάνουμε για παράδειγμα σε ορισμένες παθολογικές καταστάσεις, σε μια λιποθυμία ή  τροποποιείται σε άλλες όπως μετά από ένα εγκεφαλικό επεισόδιο ή και στον ύπνο.

  Είναι προφανές ότι η συνείδηση δεν προέκυψε αυτόματα αλλά σταδιακά και στα διάφορα στάδια της εξέλιξης αποκτούσε και διαφορετικό περιεχόμενο.

  Μιλάμε δηλαδή για την κατάσταση στην οποία ένας βιολογικός οργανισμός βρίσκεται σε κατάσταση εγρήγορσης σε αντιπαράθεση με την κατάσταση του ίδιου οργανισμού όταν αυτός δεν είναι σε εγρήγορση ή τροποποιείται αυτή η κατάσταση, στον ύπνο για παράδειγμα ή όταν λιποθυμά κτλ.

  Αυτό όπως καταλαβαίνουμε δεν αφορά μόνο τον άνθρωπο αλλά μία τεράστια εξελικτική κλίμακα
από τα ψάρια, ερπετά, πουλιά, θηλαστικά, όπου μπορούμε να ανιχνεύσουμε αυτό το φαινόμενο πιο καθαρά. Οι συνειδητές εμπειρίες παράγονται από την δραστηριότητα μιας λεπτής στιβάδας νευρώνων του φλοιού των ημισφαιρίων και μόνο τα σήματα που φθάνουν στον φλοιό γεννούν νοητικές εμπειρίες. Μια δομή, ο δικτυωτός μηχανισμός στο εγκεφαλικό στέλεχος, ένας σχηματισμός νευρικών κυττάρων που έχει τη βάση του σ’ αυτό το τμήμα του εγκεφάλου αλλά επεκτείνεται, συνδέεται και με όλες τις νεότερες δομές του και με τον εγκεφαλικό φλοιό, λειτουργεί με ένα τρόπο σαν διακόπτης. 

  Σε κατώτερα εξελικτικά στάδια, σε μονοκύτταρους για παράδειγμα οργανισμούς, αν υπάρχει ένας διαχωρισμός εγρήγορσης, αυξημένης δηλαδή ευαισθησίας στα εξωτερικά ερεθίσματα και αντίστοιχα μειωμένης ευαισθησίας και χαλάρωσης, προφανώς θα είναι σε πολύ ατελέστερο επίπεδο. Δεν μπορούμε να μιλάμε για φαινόμενο συνείδησης έτσι όπως το προσδιορίζουμε για τους πιο εξελιγμένους οργανισμούς αλλά το πιο πιθανό είναι σ’ αυτό τον διαχωρισμό να βρίσκεται και η αρχή αυτού του φαινόμενου .

  Αυτή η κατάσταση, η ύπαρξη συνείδησης, προϋποθέτει ένα σχετικά αναπτυγμένο νευρικό σύστημα και εμφανίζεται σταδιακά ανάλογα με την ανάπτυξη του νευρικού συστήματος και προφανώς υπάρχουν πολλά επίπεδα ανάπτυξης της κυρίως όσον αφορά το περιεχόμενο της, το οποίο είναι τόσο πιο πολύπλοκο όσο περισσότερα κέντρα στον εγκέφαλο συνδυάζονται για να ερμηνεύσουν τα ερεθίσματα που την προκάλεσαν.

Ας δούμε τώρα  λίγο πιο συγκεκριμένα το ζήτημα της συνείδησης με τη μορφή που παίρνει στις διάφορες εξελικτικές βαθμίδες. 

  Η συνείδηση έχει κατ’ αρχήν σχέση με τις αισθήσεις και τη λειτουργία τους, δηλαδή την όραση, την ακοή, τη γεύση, την οσμή, την αφή ή την αναφερόμενη ως ξεχωριστή αίσθηση, της ισορροπίας του σώματος. Αυτές τις αισθήσεις τις συναντάμε λιγότερο ή περισσότερο ανεπτυγμένες και στα ερπετά, τα πουλιά αλλά και τα ψάρια, που εξελικτικά θεωρούνται κατώτερα από τα ερπετά. Ο δικτυωτός μηχανισμός που είναι υπεύθυνος για την εγρήγορση, βρίσκεται στο στέλεχος του εγκεφάλου, που εμφανίζεται σ’ αυτή τη βαθμίδα της εξέλιξης.

  Επίσης όμως μιλάμε για αίσθηση διαφόρων συγκινήσεων, όπως φόβου, τρόμου, χαράς ή λύπης κλπ, αισθήσεις που εμφανίζονται ανεπτυγμένες στα θηλαστικά, αφού σε αυτά αναπτύχθηκαν ιδιαίτερα οργανωμένες  εγκεφαλικές δομές που αποτελούν την έδρα των συγκινήσεων και της συγκινησιακής μνήμης, όπου γίνεται μία επεξεργασία των αρχικών ερεθισμάτων σε ένα ανώτερο επίπεδο, που αυξάνει σε μεγάλο βαθμό  και τις δυνατότητες των εναλλακτικών λύσεων για επιβίωση.

   Στον άνθρωπο που αναπτύχθηκε ιδιαίτερα ο μετωπιαίος φλοιός, που είναι η έδρα της αφηρημένης σκέψης, των εννοιών, της γλώσσας, αναπτύχθηκε η δυνατότητα της νοητικής επεξεργασίας των αρχικών ερεθισμάτων αλλά και των συγκινήσεων και συναισθημάτων. Λειτουργίες όπως η μνήμη για παράδειγμα ή η αίσθηση συγκινήσεων, που έχουν την αρχική τους εμφάνιση στις ίδιες περιοχές που εμφανίζονται και στα υπόλοιπα θηλαστικά, επεξεργάζονται στον άνθρωπο σε εκτεταμένες περιοχές στον εγκεφαλικό φλοιό, ο οποίος είναι συνδεδεμένος  με αυτά τα κέντρα. Έχουμε αίσθηση καταστάσεων του εαυτού, συνείδηση ενός πόνου για παράδειγμα αλλά επίσης έχουμε συνείδηση ότι έχουμε συνείδηση, δηλαδή αυτοσυνειδησία, που είναι συνείδηση σε ένα ανώτερο επίπεδο που χαρακτηρίζει τον άνθρωπο κτλ. 

  Η συνείδηση αποτελεί με την παραπάνω έννοια, ένα βιολογικό φαινόμενο που προκύπτει από την εξέλιξη του νευρικού συστήματος, είναι αποτέλεσμα της ανάπτυξης του  και έχει μια σταδιακή εξέλιξη όπως και η νόηση, μιας και εμφανίζεται σε λιγότερο ή περισσότερο αναπτυγμένους εγκεφάλους με διαφορετικό περιεχόμενο.

  Το ότι είναι βιολογικό φαινόμενο δεν σημαίνει ότι ξέρουμε πως αναδύεται από τη λειτουργία του εγκεφάλου. Ή τι ακριβώς συμβαίνει όταν στην διάρκεια του ύπνου τη χάνουμε προσωρινά ή μειώνεται δραστικά και τι συμβαίνει στη διάρκεια της ημέρας που την αποχτούμε.

  Είναι προφανές ότι η συνείδηση αποτέλεσε ένα τεράστιο εξελικτικό πλεονέκτημα στην αλληλεπίδραση των βιολογικών οργανισμών με το περιβάλλον. Αυτή η αλληλεπίδραση μπορεί να γίνει όπως είναι εύκολα κατανοητό και χωρίς την ύπαρξη συνείδησης. Διάφοροι μικροοργανισμοί αλληλεπιδρούν μεταξύ τους και με το περιβάλλον, ανταλλάσοντας πληροφορίες, μέσω χημικών σημάτων, χωρίς να έχουν συνείδηση του γεγονότος. Ή το εσωτερικό περιβάλλον του οργανισμού βρίσκεται σε μια αλληλεπίδραση με το νευρικό σύστημα, χωρίς επίσης αυτό να γίνεται συνειδητό. Η συνείδηση, αντίληψη, αίσθηση, αυτών των διαδικασιών τι νόημα έχει; Προφανώς κάνει τον βιολογικό οργανισμό πιο ικανό να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις προσαρμογής στο περιβάλλον μιας και επεξεργάζεται πολύ περισσότερα σήματα, πληροφορίες και δεδομένα ώστε να ληφθεί μια απόφαση ανάμεσα σε διαφορετικές δυνατές επιλογές. Προϋποθέτει δηλαδή την ύπαρξη περισσότερων εναλλακτικών δυνατοτήτων, με τις οποίες εφοδίασε η εξέλιξη τους πιο ανεπτυγμένους οργανισμούς, ώστε να επιλεγεί μία από αυτές.  Στους μικροοργανισμούς όπου οι δυνατές επιλογές είναι λίγες ή πολύ συγκεκριμένες και γίνονται λίγο πολύ παθητικά δεν υπάρχει και ανάγκη ύπαρξης της.

  Κάτι παρόμοιο μπορούμε να δούμε και στους ανώτερους οργανισμούς, στον άνθρωπο για παράδειγμα, όπου πάρα πολλές λειτουργίες, οι περισσότερες, εκτελούνται χωρίς την παρεμβολή της συνείδησης. Για παράδειγμα στη λειτουργία του αυτόνομου νευρικού συστήματος, επειδή οι επιλογές είναι συγκεκριμένες και γίνονται σε μεγάλο βαθμό αυτόματα, δεν χρειάζεται να είναι συνειδητές. Είναι οι τρέχουσες λειτουργίες του οργανισμού που και για λόγους οικονομίας δεν χρειάζεται να απασχολείται ο μετωπιαίος φλοιός. Λύνονται από την ανταλλαγή σημάτων, νευρικών, ορμονικών κτλ, με νευρωνικά κυκλώματα που λειτουργούν για τους συγκεκριμένους σκοπούς. Ή με βάση πρότυπα συμπεριφοράς με τα οποία ο οργανισμός καταλήγει σε κάποιες συγκεκριμένες δράσεις, χωρίς δηλαδή να απασχολείται πολύ ο μετωπιαίος φλοιός, επειδή οι δυνατές επιλογές σε αυτές τις περιπτώσεις είναι συγκεκριμένες.

  Σ’ αυτές τις λειτουργίες είναι φανερό ότι επειδή δεν υπάρχουν πολλές διαφορετικές επιλογές, δεν έχει λόγο παρέμβασης η συνείδηση. Αν και μπορούν να επηρεασθούν και αυτές οι λειτουργίες από την παρέμβαση των ανώτερων τμημάτων. Για παράδειγμα η αναπνοή, που τα κέντρα της βρίσκονται στο εγκεφαλικό στέλεχος, μπορεί να επηρεασθεί από συγκινήσεις, οι οποίες έχουν την έδρα τους στο αμέσως επόμενο φυλογενετικά στάδιο, αυτό που ονομάζεται μεταιχμιακό σύστημα του εγκεφάλου ή από συνειδητή παρέμβαση που έχει τη έδρα της στο ακόμα πιο νέο φυλογενετικά σύστημα, τον νεοφλοιό. Το ίδιο γίνεται για παράδειγμα με τους καρδιακούς παλμούς που επηρεάζονται έντονα από τις συγκινήσεις, μιας και συμβάλουν σε αντιδράσεις άμυνας του οργανισμού.

  Όταν όμως προκύψει μια έκτακτη κατάσταση που ο οργανισμός είτε τη θεωρεί ως κίνδυνο είτε για άλλους λόγους θεωρεί ότι πρέπει να παρέμβει, τότε στρέφεται η προσοχή, δηλαδή έχουμε συνείδηση κάποιων λειτουργιών που πριν γίνονταν αυτόματα. Μπορεί δηλαδή να τρομάξουμε από κάτι και τότε συνειδητοποιούμε ότι παίρνουμε πιο βαθιές αναπνοές και την καρδιά μας να χτυπάει πιο δυνατά. Ή  το παράδειγμα της μάνας που ξυπνάει και στο πιο ανεπαίσθητο ήχο που θα βγάλει το παιδί της που κοιμάται, ενώ μπορεί να μη ξυπνήσει από πολύ πιο ισχυρούς θορύβους, ακριβώς επειδή υποθέτει κάποιον κίνδυνο, ώστε να χρησιμοποιήσει τις δυνατότητες που έχει για να παρέμβει. Το γεγονός επίσης ότι όταν στρέφουμε την προσοχή μας σε κάτι που μας ενδιαφέρει, μια σκέψη, ένα εξωτερικό ερέθισμα και στη διάρκεια αυτού του διαστήματος δεν συνειδητοποιούμε τι συμβαίνει γύρω μας, επειδή με κάποιο τρόπο αποφασίζουμε ότι τα υπόλοιπα έχουν μικρότερη ή καθόλου σημασία για μας και τους αποδίδουμε υποσυνείδητα όση σημασία  είναι απαραίτητη, εντάσσεται και αυτό στην ίδια λογική.

  Με την παραπάνω έννοια η συνείδηση συνδέεται με αυτό που ονομάζουμε προσοχή που αποτελεί προσανατολισμό σε πιο συγκεκριμένα ερεθίσματα σαν ένας προβολέας που στρέφεται να φωτίσει μια περιοχή. Δηλαδή υπάρχει ένα επίπεδο εγρήγορσης στη διάρκεια της ημέρας, ώστε να υπάρχει ένα αποτελεσματικότερο επίπεδο δράσης, που αυτό το επίπεδο μπορεί να αυξηθεί μέσα από την συγκέντρωση της προσοχής ή όταν ο μετωπιαίος φλοιός βάζει βέτο σε κάποια ‘’απόφαση’’ που παίρνεται ασυνείδητα σε ένα πρώτο επίπεδο ή αντίθετα να πέσει όταν κρίνουμε ότι δεν χρειάζεται. Στην διάρκεια του ύπνου πέφτει στο χαμηλότερο επίπεδο, ώστε να δοθεί η ευκαιρία στον οργανισμό να επιδιορθώσει τις βλάβες που γίνονται από τη λειτουργία της, μιας και στηρίζεται στη διέγερση του συμπαθητικού συστήματος που δημιουργεί ελεύθερες τοξικές ρίζες, κάτι για το οποίο θα γίνει αναφορά στη συνέχεια.

  Αν και σε κάθε απόφαση συμμετέχει  όλο το ανθρώπινο σώμα από τις πρωτογενείς  βιολογικές του λειτουργίες μέχρι τα πιο νεότερα, πολύπλοκα νευρωνικά κυκλώματα που αφορούν πρότυπα συμπεριφοράς για τις πιο διαφορετικές καταστάσεις των ανθρώπινων σχέσεων, φαίνεται ότι το συνειδητό μέρος είναι η κορυφή μόνο του παγόβουνου όσον αφορά τις αποφάσεις που παίρνουμε, όμως απαραίτητο επειδή βοηθά να εξετάσουμε καλύτερα τις δυνατές επιλογές, τόσο περισσότερο όσο ανεβαίνουμε την εξελικτική βαθμίδα και η συνείδηση παίρνει πιο πολύπλοκο χαρακτήρα, αφού χειρίζεται πολύ μεγαλύτερη ποσότητα πληροφορίας.

 Ο ύπνος

 Ας δούμε λίγο το θέμα του ύπνου που είναι μια κατάσταση προσωρινής καταστολής της συνείδησης των ερεθισμάτων του περιβάλλοντος.

 Εξελικτικά μπορούμε να εξηγήσουμε γιατί στη διάρκεια της ημέρας είμαστε ξύπνιοι, δηλαδή είμαστε σε κατάσταση εγρήγορσης, αυξημένης λειτουργίας της συνείδησης, ώστε να αξιοποιηθούν όλες οι υπάρχουσες δυνατότητες για αναζήτηση τροφής, προφύλαξης από κινδύνους κτλ. Στη διάρκεια της νύχτας, με τον ύπνο, που γίνεται σε ένα σχετικά ασφαλές για τον οργανισμό περιβάλλον, το επίπεδο της συνείδησης πέφτει και τότε αξιοποιείται αυτό το διάστημα από τον οργανισμό να επανορθώσει βλάβες που δημιουργούνται από την εγρήγορση. Την νύχτα πέφτει ο τόνος του συμπαθητικού συστήματος, που αποτελεί βασικό στοιχείο της διέγερσης του δικτυωτού σχηματισμού και της έγερσης της συνείδησης, διατηρώντας όμως και τη νύχτα έναν βασικό τόνο, πιο χαμηλό οπωσδήποτε από της ημέρας. Η διέγερση του συμπαθητικού συστήματος δημιουργεί τοξικές ελεύθερες ρίζες, οι οποίες πρέπει να απομακρυνθούν για να προστατευθούν τα  νευρικά κύτταρα από καταστροφές. Οι ελεύθερες ρίζες, παράλληλα με έναν θετικό ρόλο που παίζουν σαν παράγοντες, ερεθίσματα ανάπτυξης, ταυτόχρονα καταστρέφουν όταν υπερβαίνουν τις δυνατότητες του οργανισμού να τις εξουδετερώσει. Ο άνθρωπος αν εξαναγκασθεί να μείνει ξύπνιος θα αντέξει μόνο για μερικές μέρες.

  Η πτώση του τόνου του συμπαθητικού και η άνοδος του τόνου του παρασυμπαθητικού, δίνουν τη δυνατότητα των επανορθωτικών διαδικασιών, με την απομάκρυνση των τοξικών ριζών που έχουν συσσωρευθεί. Ταυτόχρονα χαλαρώνει πολύ και ο έλεγχος που επιβάλλουν τα νεότερα φλοιϊκά κέντρα πάνω στις βασικές λειτουργίες, οπότε δίνεται η δυνατότητα να εκφρασθούν με κάποιο τρόπο ανάγκες  που είναι συνδεδεμένες με πιο αρχέγονα τμήματα του εαυτού, που στη διάρκεια της ημέρας κάτω από τον αυστηρό έλεγχο των νεότερων κέντρων, δεν μπορούσαν να εκφρασθούν. Τα διάφορα τμήματα δηλαδή του εαυτού εκφράζονται πιο ελεύθερα και λένε τις ανάγκες τους. Οι λογοκριτές όμως του εγώ, όπως είπε ο Φρόιντ, παραφυλάνε ακόμη και στον ύπνο, έστω και πιο χαλαρά, οπότε οι σκέψεις αυτές εμφανίζονται μεταμφιεσμένες, ώστε να τους ξεγελάσουν.  Η ολιστική λειτουργία δηλαδή του εγκεφάλου, υπάρχει και στον ύπνο αλλά φαίνεται ότι χαλαρώνει αρκετά, μια χαλάρωση που φαίνεται να είναι αναγκαία, επειδή ο έλεγχος στην διάρκεια της εγρήγορσης που συντηρείται από τον αυξημένο τόνο του συμπαθητικού, έχει και μια σειρά παρενέργειες στη λειτουργία τόσο του  εγκεφάλου όσο και του οργανισμού συνολικά, οι οποίες πρέπει να διορθωθούν.

  Ο ύπνος διαταράσσεται από τα επίπεδα άγχους. Άγχος σημαίνει ότι υπάρχει μια αίσθηση ακαθόριστης ή και καθορισμένης απειλής για τον οργανισμό. Αυτό σημαίνει αυξημένη διέγερση για την αντιμετώπιση των απειλών, έκκριση ορμονών του στρες, αυξημένη διέγερση του συμπαθητικού, που αδυνατεί να χαλαρώσει  επαρκώς. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα και να μην υπάρχει επαρκής χαλάρωση στη διάρκεια του ύπνου αλλά και πρώιμη αφύπνιση. Η πρώιμη αφύπνιση έχει σχέση με το ότι τις πρώτες πρωινές ώρες έτσι κι αλλιώς αρχίζει η διέγερση του συμπαθητικού.  Εξ άλλου και η κατανάλωση ροφημάτων με καφεΐνη αυξάνει τη διεγερσιμότητα του και έχουμε ανάλογα φαινόμενα.

 Αυτό εξηγεί γιατί ξυπνάμε από έναν πόνο. Είναι η διέγερση του συμπαθητικού, επειδή αναγνωρίζεται σαν κίνδυνος. Ή γιατί ξυπνά η μάνα στο παραμικρό κλάμα του μωρού της. Προγραμματίζει τον εαυτό της ότι απόλυτη προτεραιότητα έχει η προστασία του μωρού. Κάνει τέτοια διάταξη των προτεραιοτήτων της.

 Η αυξημένη δραστηριότητα του συμπαθητικού πέρα από την μεγάλη αύξηση των παραγόντων στρες, ελεύθερων ριζών και τις μεταβολικές διαταραχές όπως αι αυτές του ανοσοποιητικού που προκαλεί, προκαλεί και χρόνια κόπωση λόγω εξάντλησης από τη συνεχή προσπάθεια. Έτσι  όταν χρειαστεί η μεγαλύτερη προσπάθεια αυτή δεν μπορεί να επιτευχθεί. Ούτε και να επέλθει χαλάρωση, ώστε ο οργανισμός να μπορέσει να αναπληρώσει τις δυνάμεις του.

  Τα όνειρα που θυμόμαστε είναι συνήθως αυτά που ανεβάζουν το επίπεδο εγρήγορσης του συμπαθητικού, για λόγους που ο οργανισμός θεωρεί ότι πρέπει να δώσει αυξημένη προσοχή. Συχνά σε τέτοια όνειρα ξυπνάμε κι όλας, το επίπεδο διέγερσης έχει ανέβει αρκετά ώστε να μας ξυπνήσει. Γι αυτό ίσως και τα όνειρα που θυμόμαστε είναι αυτά που σημαίνουν κάτι, αφού τους δόθηκε και μεγαλύτερη σημασία.  Ή αν δούμε έναν εφιάλτη που σημαίνει ότι ο εγκέφαλος θεωρεί ότι υπάρχει κίνδυνος και πρέπει να κινητοποιηθεί. Ο εγκέφαλος δεν μπορεί να ξεχωρίσει έναν πραγματικό κίνδυνο από ένα φανταστικό έτσι όπως παρουσιάζεται στο όνειρο και αυτό επειδή  η αίσθηση του κινδύνου επισημαίνεται από τη διέγερση κάποιων νευρωνικών κυκλωμάτων που οδηγούν σε συναγερμό. Έτσι είναι και η συνείδηση. Μπαίνει σε λειτουργία όταν σημαίνει συναγερμός, γι αυτό και συνοδεύεται από αντίστοιχη διέγερση του συμπαθητικού. Άλλη μια ένδειξη ότι η εγρήγορση έχει σχέση με την αίσθηση κινδύνου του εαυτού.

  Ο ρόλος του συμπαθητικού συστήματος στη λειτουργία της συνείδησης φαίνεται και από το ότι οι διεγερτικές ουσίες που αυξάνουν τον τόνο του συμπαθητικού έχουν σαν (πρόσκαιρο, όσο κρατά η δράση τους) αποτέλεσμα την αύξηση της συγκέντρωσης και της προσοχής, βασικών στοιχείων της συνείδησης. Ταυτόχρονα η κατάχρηση οδηγεί σε βλάβες που είναι ανάλογες με την μεγάλη διέγερση του συμπαθητικού και την υπερέκκριση των ορμονών του στρες.

  Φαίνεται πιθανό ότι και η συνεχής ροή των σκέψεων που συμβαίνει χωρίς να το θέλουμε, να είναι αποτέλεσμα της διέγερσης του συμπαθητικού. Αν προσπαθήσουμε συνειδητά να σταματήσουμε αυτή τη ροή, αυτό πιθανόν να φέρει ύπνο. Ο υπνωτισμός ή η νύστα έρχονται και από ένα επαναλαμβανόμενο ερέθισμα. Ίσως γιατί το επαναλαμβανόμενο ερέθισμα μπλοκάρει τη ροή των σκέψεων.

  Η δημιουργία κιρκάδιου ρυθμού, με την εγρήγορση τη μέρα και την καταστολή τη νύχτα, έχει δημιουργήσει τους κατάλληλους προστατευτικούς μηχανισμούς αλλά η δραστηριότητα του συστήματος διέγερσης δεν παύει να έχει τις παρενέργειες της.

  Ο ύπνος εμφανίζεται σ’ αυτούς τους οργανισμούς που εμφανίζουν συνείδηση, δηλαδή εννοούμε την εγρήγορση, την πρωτογενή συνείδηση, ερπετά, πουλιά, εκεί που αρχίζει να σχηματοποιείται το συμπαθητικό και το παρασυμπαθητικό σύστημα. Εκεί πρέπει να ψάξουμε τις αρχές του. Μια αμοιβάδα για παράδειγμα δεν κοιμάται αν και δεν αποκλείεται να υπάρχουν κάποιοι ρυθμοί που να περιέχουν μια φάση σχετικής χαλάρωσης. Ένας πολυκύτταρος οργανισμός αρχίζει να διαφοροποιεί τα νευρικά του κύτταρα σε αυτά που διεγείρουν τη δράση του και αυτά που την καταστέλλουν.

  Το αντίτιμο που πληρώνουμε για την ύπαρξη της συνείδησης είναι η αύξηση της διέγερσης του συμπαθητικού που αυτό παράγει περισσότερες τοξικές ελεύθερες ρίζες οξυγόνου.  Γι αυτό πρέπει να μένει μέσα σε πλαίσια που ο οργανισμός έχει μάθει να χειρίζεται. Η παραγωγή ελεύθερων ριζών, μέσα σε πλαίσια που ο οργανισμός έχει μάθει να χειρίζεται, άρα και το στρες, αποτελεί και παράγοντα ανάπτυξης των ιστών άρα και των νευρικών κυττάρων. Ο καταστροφικός ρόλος του υπερβολικού στρες, που προκύπτει από διάφορες καταστάσεις, αναγνωρίζεται όλο και περισσότερο σαν βασική αιτία πολλών παθολογικών καταστάσεων όπως και στην εκφύλιση και σταδιακή καταστροφή του εγκεφάλου.

η νοημοσύνη

Στην έννοια της νοημοσύνης δίνεται ένα διαφορετικό περιεχόμενο από την έννοια της συνείδησης. Στην νοημοσύνη αναφερόμαστε στην ικανότητα μάθησης, αντίληψης και προσαρμογής. Η ανάπτυξη της νόησης εξελικτικά συνδέεται με την ανάπτυξη της συνείδησης. Είναι ανάλογη με την ανάπτυξη του νευρικού συστήματος και του εγκεφάλου και αποσκοπούν στην καλύτερη προσαρμογή και επιβίωση των οργανισμών.  Η ανάπτυξη της συνείδησης σήμαινε περισσότερες εναλλακτικές δυνατότητες άρα καλύτερης εξέτασης των δεδομένων του περιβάλλοντος και γι αυτό το λόγο καλύτερες δυνατότητες προσαρμογής.  Και η  γνώση επίσης με μια έννοια είναι η καλύτερη και πιο μακροπρόθεσμη προσαρμογή στο περιβάλλον.

   Ας δούμε όμως τις απαρχές της διαδικασίας που ονομάζουμε νοημοσύνη. Επειδή όλα έχουν μια ιστορία και εμφανίζονται σταδιακά, θα δούμε ότι στη βάση τους βρίσκεται η ικανότητα προσαρμογής που επιδεικνύουν οι διάφοροι οργανισμοί για να υπάρξουν, να επιβιώσουν(εφ’ όσον αναφερόμαστε στους έμβιους οργανισμούς), μέσα στο περιβάλλον από το οποίο εξαρτώνται. Δηλαδή τα πουλιά που ζουν σε λίμνες και έχουν αναπτύξει μακρύ ράμφος για να μπορούν να τρώνε διάφορα σκουλήκια, ψάρια μέσα από το νερό ή οι κάκτοι στην έρημο που έχουν παχύ φύλλωμα για να συγκρατούν το λιγοστό νερό και να μην εξατμίζεται ή τα ζώα της ερήμου που έχουν αναπτύξει ανατομικούς μηχανισμούς στους νεφρούς τους αλλά και ορμονικούς, ώστε να μην αφυδατώνονται, μπορούμε να πούμε ότι αποτελούν μια μορφή γνώσης, με μια ευρεία έννοια του όρου, ώστε να προσαρμόζονται στο περιβάλλον που ζουν. Αυτό είναι αποτέλεσμα επιλεκτικών διαδικασιών. Δηλαδή ανάμεσα σε πολλά είδη κάκτων επιβίωσαν αυτά που είχαν το παχύτερο τοίχωμα. Το ίδιο με τα πουλιά, επιβίωσαν αυτά που είχαν μακρύτερο ράμφος επειδή βρίσκανε ευκολότερα την τροφή τους. Αν πάμε σε κατώτερα στάδια εξέλιξης, θα δούμε πχ στους μικροβιακούς πληθυσμούς να επιβιώνουν αυτοί που αναπτύσσουν αντίσταση στην παραγωγή κάποιων χημικών ουσιών από άλλους μικροοργανισμούς ή στην εποχή των αντιβιοτικών στα αντιβιοτικά, λόγω παραγωγής κάποιας αντίστοιχης ουσίας που τα προστατεύει. Αυτά που δεν την αναπτύσσουν, πεθαίνουν. (Πιθανόν, με μια πολύ ευρεία έννοια, ανάλογοι  μηχανισμοί να λειτουργούν και στο επίπεδο της ανόργανης ύλης. Από τις πολλές δυνατότητες που υπάρχουν σε μία κβαντική κατάσταση, στον χορό των υποατομικών σωματιδίων ή κυματομορφών, να  επικρατεί αυτή που στις συνθήκες των συγκεκριμένων αλληλοσυσχετίσεων της, να μπορεί να έχει κάποια σταθερότητα και  είναι ικανή με αυτό τον τρόπο να υπάρξει).

 Αυτοί οι επιλεκτικοί μηχανισμοί φαίνεται ότι λειτουργούν και στο εσωτερικό των οργανισμών. Δηλαδή η εξέλιξη εφοδίασε τους οργανισμούς με πολλές διαφορετικές δυνατότητες σε κάθε λειτουργία, ώστε να μπορεί ανάλογα με τις συνθήκες να επικρατεί η καταλληλότερη. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της διαδικασίας είναι η λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος. Η εξέλιξη έχει εφοδιάσει τον ανθρώπινο οργανισμό με ένα μεγάλο πλήθος αντισωμάτων και κυττάρων με μνήμη για την παραγωγή αυτών των αντισωμάτων, για όλα τα πιθανά αντιγόνα, έτσι όπως τα έχει αντιμετωπίσει στην διάρκεια της εξέλιξης. Παράλληλα υπάρχει και ένας βαθμός ευλυγισίας στη δομή των ανοσοσφαιρινών(ανοσοσφαιρίνες είναι τα αντισώματα), ώστε να προσαρμόζονται σε παραλλαγές παρόμοιων αντιγόνων.  Δηλαδή το αντιγόνο που προσβάλει τον οργανισμό, επιλέγει το αντίστοιχο αντίσωμα του, που ήδη προϋπάρχει μέσα του στα κύτταρα μνήμης, που όταν χρειασθεί μπορεί να πολλαπλασιασθούν και να το παράγουν σε μεγάλες ποσότητες. Για να λειτουργήσει το σύστημα σωστά πρέπει σε κάποιο χρονικό ‘’παράθυρο’’ και αυτό είναι η βρεφική και η πρώτη παιδική ηλικία, αρχίζοντας από την κύηση, να έρθει ο οργανισμός σε επαφή με το πλήθος των αντιγόνων που δυνητικά θα το απειλήσουν στη διάρκεια της ζωής του ώστε να υπάρξει ωρίμανση του ανοσοποιητικού συστήματος.

  Δηλαδή η αναγνώριση των αντιγόνων από τα αντισώματα είναι μια αμφίδρομη διαδικασία και αποτελεί μια μορφή γνώσης για τον οργανισμό.

 Αυτή την αμφίδρομη διαδικασία τη βλέπουμε και στην ενεργοποίηση των νευρωνικών κυκλωμάτων που γίνεται επίσης στη βρεφική και πρώτη παιδική ηλικία και που αρχίζει από την κύηση, σε διάφορα στάδια για κάθε νευρωνικό κύκλωμα, μέσα από την αλληλεπίδραση με το ανθρώπινο και το φυσικό περιβάλλον.

  Οι επιλεκτικές αυτές διαδικασίες λειτουργούν με ένα τροποποιημένο φυσικά τρόπο και στην νόηση ανώτερης τάξης που κατέκτησε ο άνθρωπος παρ’ όλο που αποτελούν ένα φαινόμενο ασύγκριτα πολυπλοκότερο.  Εξελικτικά διαπερνώνται από παρόμοια λογική.

  Για να αποκτήσουμε μια ιδέα για την πολυπλοκότητα του εγκεφάλου πρέπει να πούμε ότι σχηματίζονται νευρωνικές ομάδες από 50- 10.000 νευρώνες(νευρώνας είναι το κάθε νευρικό κύτταρο με τον νευράξονα του) και υπάρχουν περίπου 100 εκατομμύρια τέτοιες νευρωνικές ομάδες. Όλοι αυτοί οι περίπου 11 δισεκατομμύρια νευρώνες συνδέονται μεταξύ τους και ο κάθε νευρώνας αναπτύσσει μέχρι και 50.000 συνάψεις με άλλους νευρώνες. Είναι μια απίστευτη πολυπλοκότητα που μόνο η εξέλιξη θα μπορούσε σταδιακά να δημιουργήσει. (Το μέγεθος όλων των συνάψεων που θα μπορούσαν δυνητικά να γίνουν μεταξύ των νευρώνων είναι ένας ασύλληπτα μεγάλος αριθμός, της τάξεως του αριθμού των μορίων του γνωστού σύμπαντος. Σχηματίζουν όμως ‘’μόνο’’ ένα τρισεκατομμύριο συνδέσεις, αριθμός όπως καταλαβαίνουμε και πάλι τεράστιος).

 Από αυτές τις νευρωνικές ομάδες σχηματίζονται διάφορα δίκτυα της πιο διαφορετικής πολυπλοκότητας. Από τα πιο απλά, μέχρι τα πιο σύνθετα που ολοκληρώνουν μεγάλο αριθμό άλλων νευρωνικών δικτύων και αφορούν πρότυπα συμπεριφοράς. Που έχουν είτε συγκεκριμένη ανατομική δομή που προέκυψε από το αναπτυξιακό σχέδιο του εγκεφάλου, είτε λειτουργικό χαρακτήρα με σταθερότερες ή λιγότερο σταθερές συνδέσεις. Όταν πρόκειται να παρθεί μια απόφαση, γίνεται κατά κάποιο τρόπο ένας ανταγωνισμός μεταξύ των δικτύων, μία στάθμιση των δεδομένων, παίρνοντας υπ’ όψη και τις προηγούμενες εμπειρίες, για το πώς θα επιτευχθεί το καταλληλότερο αποτέλεσμα για τον οργανισμό, όπως το αντιλαμβάνεται την δεδομένη στιγμή. Υπάρχει βέβαια και ένα ιεραρχημένο σύστημα αναγκών καθώς και προτύπων συμπεριφοράς που δημιουργήθηκαν σε διαφορετικά στάδια της ανάπτυξης, με μία τάση τα παλαιότερα να διατηρούν μια  αξιοσημείωτη σταθερότητα, με τα νεότερα να παίζουν ένα ρόλο ελέγχου με αποτρεπτική ή ενισχυτική δράση.

   Δηλαδή ο επιλεκτικός μηχανισμός λειτουργεί και στο επίπεδο του εγκεφάλου, ανάμεσα σε διαφορετικές δυνατότητες, που με ένα γενικό τρόπο μας έχει εφοδιάσει η εξέλιξη.

  Στις χαμηλές εξελικτικές βαθμίδες, σ’ αυτήν την αλληλεπίδραση τον κυρίαρχο ρόλο παίζουν τα ερεθίσματα του περιβάλλοντος, που επιλέγουν κατά κάποιο τρόπο την κατάλληλη συμπεριφορά από τα εγγεγραμμένα (γενετικά ή σαν αποτέλεσμα μάθησης ή συνδυασμό τους σε διάφορες αναλογίες) πρότυπα συμπεριφοράς.  Με την ανάπτυξη όμως της πρωτογενούς νόησης και συνείδησης που χαρακτηρίζει πολλά ζώα και πολύ περισσότερο με την νόηση και  συνείδηση ανώτερης τάξης που χαρακτηρίζει τον άνθρωπο, περνάμε σε μία αλληλεπίδραση όπου το σκεπτόμενο υποκείμενο μπορεί να αναστείλει ή να ενισχύσει κάποιο πρότυπο συμπεριφοράς και να επιλέξει μεταξύ διαφορετικών προτύπων, ποιο συμφέρει περισσότερο.  Οι παράγοντες που συνυπολογίζονται συμπεριλαμβάνουν όλα τα επίπεδα του οργανισμού, από το καθαρά βιολογικό επίπεδο και τις άμεσες ανάγκες επιβίωσης, τις συναισθηματικές ανάγκες αλλά και τον υπολογισμό που γίνεται από τα νεότερα τμήματα του εγκεφάλου με βάση τα πρότυπα συμπεριφοράς που έχει αναπτύξει και τις δυνατότητες ελέγχου των αρχικών παρορμήσεων, τις ιστορίες μέσα στις οποίες έχει εντάξει την έννοια του εαυτού του, για έναν πιο μακροπρόθεσμο υπολογισμό των συμφερόντων του. Ο συνυπολογισμός όλων αυτών των παραγόντων σε μεγάλο βαθμό γίνεται ασυνείδητα και σε ένα μικρότερο βαθμό συνειδητά. Η συνείδηση παρεμβαίνει όταν υπάρχουν περισσότερες εναλλακτικές δυνατότητες, ώστε να σταματήσει μια δράση που δεν είναι επωφελής ή να τις εξετάσει, ας πούμε, για να επιλεγεί η καταλληλότερη. Το τελικό αποτέλεσμα εξαρτάται από την  ισχύ των διαφόρων παραγόντων που επιδρούν στη λήψη της απόφασης, τα βασικά πρότυπα συμπεριφοράς με τα οποία έχουμε μάθει να αντιδρούμε, το πόσο κοινωνικά αποδεκτή είναι η δράση μας, το πώς θα παρουσιασθεί για να φαίνεται κοινωνικά αποδεκτή, αν κάποια πρότυπα συμπεριφοράς που για διάφορους λόγους έχουμε υιοθετήσει έρχονται σε αντίθεση με βασικότερες συναισθηματικές μας ανάγκες που δεν τις ικανοποιούμε κτλ, ένα άπειρο πλέγμα παραγόντων που θα επιδράσουν στο τελικό αποτέλεσμα.

  Μέσα σε αυτό το σκεπτικό συμπυκνώνεται στην ουσία και αυτό που ονομάζουμε ελεύθερη βούληση. Ελεύθερη βούληση που δεν καταργεί την αιτιοκρατική συμπεριφορά. Η συμπεριφορά στηρίζεται πάντα σε συγκεκριμένα αίτια. Η πολλαπλότητα όμως των δυνατών επιλογών, οδηγεί σε μη προβλέψιμες συμπεριφορές και όσο περισσότερες είναι οι δυνατές επιλογές τόσο και πιο απρόβλεπτο είναι το αποτέλεσμα. Τέτοια συστήματα σήμερα είναι πολύ γνωστά στα μαθηματικά αλλά προκύπτουν και από την παρατήρηση των φυσικών φαινόμενων. Έτσι δεν αποτελεί κανένα παράδοξο, το ότι αυτό που ονομάζουμε ελεύθερη βούληση στηρίζεται στην αιτιοκρατική συμπεριφορά.

  Θα μπορούσαμε να το παρομοιάσουμε σαν μια ανάποδη πυραμίδα, που όσο ανεβαίνει προς τα πάνω δίνει διακλαδώσεις με άλλες ανάποδες πυραμίδες, που όλες συνδέονται μεταξύ τους, που ξεκινάει από λίγες σχετικά σταθερές εναλλακτικές δυνατότητες και όσο ανεβαίνει προς τα πάνω, τόσο και οι δυνατές διακλαδώσεις, η δυνατότητα διαφορετικών επιλογών δηλαδή, αυξάνεται. Όλο αυτό είναι ένα δυναμικό γίγνεσθαι, μια αλληλεπίδραση των αρχικών πληροφοριών, δηλαδή του γενετικού υλικού και του περιβάλλοντος. Όσο πιο χαμηλά είμαστε τόσο οι σχηματισμοί είναι πιο σταθεροί, ενώ όσο ανεβαίνουμε υπάρχει μεγαλύτερη ευπλαστότητα και μεταβολή. Ταυτόχρονα αποτελούν και τα πολλά δυνητικά σενάρια που μπορεί να εξελιχθεί ο εαυτός. Η αλλαγή δηλαδή σε κάποια από τα πιο σταθερά πρότυπα συμπεριφοράς που βρίσκονται προς τα κάτω της πυραμίδας, αλλάζει και όλα τα επόμενα που εξαρτώνται από αυτά .

  Έτσι αυτό που ονομάζουμε ελεύθερη βούληση, δίνει μεγάλη ευελιξία στην προσαρμογή, πολύ μεγαλύτερη για παράδειγμα από έναν ατελέστερο οργανισμό που έχει μάθει  να αντιδρά με έναν ή με πολύ λίγους μόνο τρόπους απέναντι σε ένα ερέθισμα, ανεξάρτητα αν πολλές φορές οι συνθήκες διαφέρουν, έχοντας αυτή η διαδικασία έναν κυρίως παθητικό χαρακτήρα. Ο εγκέφαλος σαν υπολογιστική μηχανή των αναγκών του οργανισμού έγινε πιο αποτελεσματική.

  Το ζεύγος αντίληψη-δράση. 

 Όπως αναφέρθηκε και πριν, η γνωστική διαδικασία στηρίζεται στη δράση. Μέσα από τις δράσεις έγινε επιλογή και ανάπτυξη των κατάλληλων για την κάθε περίπτωση νευρωνικών κυκλωμάτων. Η λογική της ανάπτυξης του νευρικού συστήματος, του εγκεφάλου στα σπονδυλωτά, στηρίχθηκε στην προσαρμογή σε ερεθίσματα που προέρχονται είτε από τον ίδιο τον οργανισμό είτε από το περιβάλλον και την ανάλογη δράση απάντηση σ’ αυτά τα ερεθίσματα, μετατρέποντας τα πρότυπα πρόσληψης από τις αισθήσεις, τα αντιληπτικά πρότυπα, σε πρότυπα κινητικής δράσης. Η αντίληψη και η δράση μοιράζονται κοινούς υπολογιστικούς κώδικες και υποκείμενες νευρωνικές αρχιτεκτονικές, όπως δείχνουν πολλά δεδομένα.

   Μ’ αυτή την έννοια το υποκείμενο βρίσκεται σε αλληλοσύνδεση με το αντικείμενο που προκαλεί το ερέθισμα. Αυτό μπορούμε να το πούμε και για τους εξελικτικά κατώτερους οργανισμούς όπου η άμεση αισθητηριακή αντίληψη και δράση είναι άμεσα συνυφασμένες αλλά και στη νόηση και τη συνείδηση που κατέκτησε ο άνθρωπος και είναι πολύ πιο πολύπλοκα φαινόμενα, αλλά δεν παύουν να υπακούουν σε παρόμοιες λογικές. Τα πρότυπα συμπεριφοράς που διαμορφώθηκαν εξελικτικά, διαμορφώθηκαν για την προσαρμογή και απάντηση σε συγκεκριμένα ερεθίσματα του περιβάλλοντος, τα οποία επίσης τροποποιούνται από αυτές τις δράσεις.

  Ο Robert Sperry υποστήριξε ότι ο κύκλος αντίληψη δράση αποτελεί τη θεμελιώδη λογική του νευρικού συστήματος. Οι διαδικασίες της αντίληψης και δράσης είναι λειτουργικά αλληλένδετες.Η αντίληψη είναι ένα μέσο για τη δράση και η δράση είναι ένα μέσο για την αντίληψη.

  Η δημιουργία μιας κίνησης έχει πίσω της μια αμφίδρομη  σύνδεση μεταξύ του κινητικού προτύπου και του αισθητηριακού, αντιληπτικού  προτύπου που τα δημιούργησε. Αυτή η σύνδεση μπορεί στη συνέχεια να χρησιμοποιηθεί ξανά για να γίνει μια κίνηση αφού μπορούμε να προβλέψουμε  τα αποτελέσματα της.

  Η ανακάλυψη των κατοπτρικών νευρώνων, που παίζουν αποφασιστικό ρόλο στη διαδικασία της μάθησης, έδειξε και πως αυτοί εμπλέκονται στην σχέση αντίληψης δράσης. Όταν παρακολουθούμε να πραγματοποιείται μια δράση από ένα άλλο πρόσωπο, αυτό διευκολύνει την επανάληψη της ίδιας δράσης αργότερα από τον παρατηρητή.

  Παρόμοια και η συναισθηματική μεταδοτικότητα ερμηνεύεται από το ότι η παρατήρηση μιας δράσης παρακινεί τον παρατηρητή σε μια παρόμοια απάντηση. Η παρατήρηση των συναισθημάτων των άλλων ανθρώπων οδηγούν τον παρατηρητή να αισθανθεί τα ίδια συναισθήματα.

  Τα παραπάνω τοποθετούν σε μια νέα βάση τη σχέση υποκειμένου-αντικειμένου. Δεν αποτελούν δύο ξεχωριστούς κόσμους. Υπάρχει αλληλεξάρτηση. Τα γεγονότα και οι ερμηνείες τους από τον καθένα, συνιστούν μέρος μιας συνεχιζόμενης και δυναμικά εξελισσόμενης ιστορικής διαδικασίας- και το κυριότερο εμπλέκονται επηρεάζοντας το ένα το άλλο. Στην  αλληλεπίδραση του υποκειμένου, ενός δηλαδή βιολογικού οργανισμού, με το αντικείμενο που είναι το περιβαλλοντικό ερέθισμα, δημιουργείται μια αξεδιάλυτη ενότητα. Δηλαδή το αντικείμενο διαμορφώνει το υποκείμενο όπως και το υποκείμενο διαμορφώνει το αντικείμενο. Αυτή η ενότητα όμως του υποκειμένου με το αντικείμενο, παρ’ όλο που αποτελεί μια δυναμική σχέση που αποδείχθηκε ότι αυξάνει συνεχώς τη γνώση μας για τη φύση και την προσαρμοστικότητα μας σ’ αυτήν, αποτελεί ταυτόχρονα και ένα φραγμό από τον οποίον δεν μπορούμε να αποσπαστούμε.

  Η αλληλεξάρτηση υποκειμένου αντικειμένου έχει σχέση με το πώς διαμορφώθηκε εξελικτικά η πρόσληψη της πραγματικότητας από τους βιολογικούς οργανισμούς που απέκτησαν συνείδηση και αφορούν τη σχέση μεταξύ του μέρους με το σύνολο στο οποίο βρίσκεται σε άμεση αλληλεξάρτηση και από το οποίο διαμορφώνεται και εν μέρει το διαμορφώνει. 

  Αυτή η αλληλεξάρτηση και συνδιαμόρφωση αφορά και δύο συστήματα που το ένα εμπλέκεται και επηρεάζει το άλλο.  Ας δούμε για παράδειγμα το οικοσύστημα της γης. Η αρχική ατμόσφαιρα, που δεν περιείχε οξυγόνο, μαζί  με τις υπόλοιπες συνθήκες που επικρατούσαν στη γη οδήγησαν στην  δημιουργία των πρώτων μορφών έμβιας ύλης, που ήταν αναερόβιες. Στη συνέχεια με το φαινόμενο της φωτοσύνθεσης, δηλαδή τη διάσπαση του νερού σε υδρογόνο και οξυγόνο με τη βοήθεια του ηλιακού φωτός, δημιουργήθηκε η ατμόσφαιρα της γης με τη σημερινή της σύνθεση σε οξυγόνο και αυτό άλλαξε τελείως και την σύνθεση των μερών, δηλαδή των οργανισμών που μπόρεσαν να επιβιώσουν στις νέες συνθήκες αλλά και την περαιτέρω ανάπτυξη τους για να ανταποκριθούν στους νέους παράγοντες που δρούσαν επάνω τους. Δηλαδή η ατμόσφαιρα της γης και η ζωή  στον πλανήτη μας είναι μια αλληλένδετη διαδικασία, όχι μονόδρομη αλλά αμφίδρομη.

 

  Ο ρόλος των κατοπτρικών νευρώνων στη γνωστική διαδικασία

  Σε κάποιο στάδιο της ανάπτυξης, οι επιλεκτικές διαδικασίες που χαρακτηρίζουν τη διαδικασία της προσαρμογής και της ‘’γνώσης’’ που αποκτιέται με αυτό τον τρόπο από τους οργανισμούς, συνυπάρχουν με την ανάπτυξη ενός συστήματος νευρώνων που έχουν ανακαλυφθεί τη δεκαετία του 90, τους κατοπτρικούς νευρώνες, με τους οποίους η μάθηση, σε μεγάλο βαθμό, γίνεται μέσω της μίμησης των άλλων. Η μάθηση δεν ταυτίζεται με την νόηση, είναι στην ουσία ένα εργαλείο της, την εξυπηρετεί. Οι κατοπτρικοί νευρώνες έχουν σχέση με τη διαδικασία της μάθησης. Η μάθηση χρειάζεται όταν εκτός από τις κληρονομημένες ικανότητες, νευρωνικά κυκλώματα που υλοποιούν κάποια συγκεκριμένα πρότυπα συμπεριφοράς και που μεταβιβάζονται αυτούσια, υπάρχουν επιπλέον δυνατότητες που μπορούν να εκφρασθούν, να υλοποιηθούν. Σ’ αυτές τις περιπτώσεις, μεταβιβάζεται κατά κάποιο τρόπο η βάση του προγράμματος και αφήνεται στην αλληλεπίδραση με το περιβάλλον η περαιτέρω υλοποίηση αυτού του προγράμματος, η οποία γίνεται μετά τη γέννηση. Αυτή η εξέλιξη έδωσε πολύ περισσότερα περιθώρια για ευλυγισία και καλύτερη προσαρμογή. Φαίνεται ότι σε αυτή τη φάση της ολοκλήρωσης των προτύπων συμπεριφοράς ή της περαιτέρω ανάπτυξης τους, παίζουν το ρόλο τους οι κατοπτρικοί νευρώνες.

  Για παράδειγμα η μάθηση των κοινωνικών συμπεριφορών, όπου η αλληλεπίδραση γίνεται με ένα περιβάλλον πολύ μεγαλύτερης ποσότητας πληροφορίας σε σύγκριση με ένα μόνο οργανισμό, όπως είναι η κοινωνία μιας αγέλης θηλαστικών ή της ανθρώπινης κοινωνίας, έχει και πολύ περισσότερα περιθώρια ευλυγισίας. 

  Ας μιλήσουμε όμως λίγο περισσότερο γι αυτή τη σημαντική ανακάλυψη, τους κατοπτρικούς νευρώνες.

  Την δεκαετία του 80 και του 90, μία ερευνητική ομάδα στο πανεπιστήμιο της Πάρμα στην Ιταλία, με επικεφαλής τον καθηγητή Giacomo Rizzolatti, δουλεύοντας με πιθήκους macacus, ανακάλυψε  την ύπαρξη των λεγόμενων κατοπτρικών νευρώνων στον κινητικό και τον αισθητηριακό φλοιό. Οι νευρώνες αυτοί πυροδοτούνται και όταν οι πίθηκοι κάνουν μία κίνηση για να πιάσουν για παράδειγμα το φαγητό τους αλλά και όταν βλέπουν έναν άλλο πίθηκο ή και τον άνθρωπο να κάνει κάτι ανάλογο. Αυτό σημαίνει ότι και στις δύο περιπτώσεις γίνεται μια αναπαράσταση της κίνησης, ώστε να κινητοποιηθει ανάλογα ή όχι, ο αντίστοιχος κινητικός μηχανισμός.

  Οι νευρώνες αυτοί έχουν μελετηθεί περισσότερο στους πιθήκους.  Στον άνθρωπο, αν και η συγκεκριμένη μελέτη τους δεν είναι εύκολη όπως είναι κατανοητό,  απ’ ότι φαίνεται  εξελίχθηκαν πολύ περισσότερο και συνδέθηκαν με πολύ περισσότερα κινητικά, αισθητηριακά κέντρα, μνημονικές εγχαράξεις, ώστε να αποτελέσουν τη βάση για κινητοποίηση περισσότερων συνειρμικών περιοχών και η μίμηση να πάρει πιο σύνθετο και επεξεργασμένο χαρακτήρα. Οι συνδέσεις αυτές των κατοπτρικών νευρώνων και η πυροδότηση, αντίστοιχων συνειρμικών περιοχών, που ανάλογα με το εξελικτικό στάδιο είναι λιγότερες ή πολύ περισσότερες, ώστε να γίνεται μικρότερη ή μεγαλύτερη επεξεργασία του αρχικού ερεθίσματος, δίνει το μέτρο της κλιμάκωσης αυτών των ενεργειών. Από μια απλή μιμητική πράξη που κάνει ένας πίθηκος ή ένα μωρό παιδί που του βγάζουμε τη γλώσσα και μας την βγάζει και αυτό, μέχρι  την  μάθηση δεξιοτήτων ή την αναγνώριση των προθέσεων των άλλων ώστε να τους ξεγελάσουμε αλλά και την ανάπτυξη της γλώσσας, στην εξέλιξη των οποίων, ίσως συνέβαλαν. Πιστεύεται όμως ότι τέτοιοι νευρώνες υπάρχουν και σε κατώτερες εξελικτικές βαθμίδες, για παράδειγμα σε πολλά είδη πτηνών. Η ενεργοποίηση αυτών των νευρώνων στον άνθρωπο φαίνεται να γίνεται από την ηλικία των 12 μηνών, που από τότε αρχίζουν να μιμούνται τις κινήσεις των άλλων.

  Ένας μεγάλος σύγχρονος νευρολόγος, ο Vilayanur  Ramachandran, την θεωρεί την μεγαλύτερη ανακάλυψη των τελευταίων χρόνων, που θα παίξει ρόλο για την κατανόηση της ανάπτυξης της ανθρώπινης νοημοσύνης και ψυχολογίας, ανάλογο με την ανακάλυψη του DNA  για την βιολογία. Η ανάπτυξη των κατοπτρικών νευρώνων και η μάθηση σαν μίμηση, θεωρεί ότι αποτέλεσε την κινητήρια δύναμη στα μεγάλα άλματα προς τα εμπρός στην ανθρώπινη εξέλιξη. Εξηγούν επίσης γι αυτόν και την επιγενετική κληρονομικότητα όπως επίσης και την πολιτιστική κληρονομιά και πως αυτή μεταδίδεται, δίνοντας στην εξέλιξη μια ευρύτερη διάσταση από αυτήν που στηρίζεται καθαρά στο γονίδιο. Η διάδοση των όποιων ανακαλύψεων γινόταν μέσα από τη μίμηση και η επίδραση που αυτό είχε στην περαιτέρω ανάπτυξη των ανθρώπων και των κοινωνιών τους, πυροδοτούσε μια διαδικασία που οδήγησε στη σύγχρονη ανθρώπινη συνείδηση.

  Στην ανθρώπινη εξέλιξη παρατηρούμε ότι υπήρχαν περίοδοι που χαρακτηρίζονται από μεγάλα άλματα. Για παράδειγμα η κατεργασία πυρόλιθων ως κυνηγετικά όπλα που χαρακτηρίσθηκαν από συγκεκριμένους σταθμούς στην εξέλιξη τους στη διάρκεια εκατομμυρίων χρόνων, η ανακάλυψη της φωτιάς, της κατασκευής κατοικιών, τα ραμμένα ρούχα, η εμφάνιση  της τέχνης, της μουσικής, η ανακάλυψη της γεωργίας, η διαμόρφωση της γλώσσας και της γραφής στη συνέχεια, οι επιστήμες ή και στη νεότερη εποχή μπορούμε να διακρίνουμε τέτοια μεγάλα άλματα στην ανάπτυξη. Αυτά τα άλματα μπορούν να εξηγηθούν από τη μετάδοση μέσω της μίμησης μιας ανακάλυψης που έγινε σε κάποιο χρόνο σε μια περιοχή, πιθανόν τυχαία, μίμηση που γίνεται μέσω των κατοπτρικών νευρώνων. Αν υπάρχουν οι κατάλληλες συνθήκες που ευνοούν  τη μετάδοση και εφαρμογή της νέας γνώσης αυτή θα διαδοθεί γρήγορα δημιουργώντας και ένα νέο πολιτιστικό περιβάλλον  το οποίο επιδρά στην εξέλιξη του εγκεφάλου και την κατάκτηση νέων ικανοτήτων, σε μια θετική αλληλεπίδραση.

  Στην εμφάνιση της γλώσσας, πάνω σε ένα προϋπάρχον έδαφος στον εγκέφαλο και μιας βελτιωμένης φωνητικής συσκευής, μέσω της μίμησης των ήχων μπορεί να εξηγηθεί η ανάπτυξη των βελτιωμένων σε ποσότητα και ποιότητα φωνητικών συμπλεγμάτων στον άνθρωπο, η παράλληλη εξέλιξη αντίστοιχων δομών στον εγκέφαλο αλλά και η σταδιακή μάθηση της ομιλίας μέσα σε συγκεκριμένα χρονικά παράθυρα στην παιδική ηλικία.

 Όπως είπαμε οι κατοπτρικοί νευρώνες εμφανίζονται σε μία φάση ανάπτυξης των βιολογικών οργανισμών. Μέχρι τότε είχαμε άμεσες επιλεκτικές διαδικασίες. Στο επίπεδο των κυττάρων, το πιο καθαρά  βιολογικό επίπεδο ας πούμε, έχουμε άμεσες επιλεκτικές διαδικασίες. Στον εγκέφαλο των ερπετών λειτουργούν άμεσα αντανακλαστικά τόξα, για διάφορες επιλογές δράσης. Μια διαδικασία όμως μάθησης υπάρχει και εδώ και στο βαθμό που υπάρχει διαδικασία μάθησης το πιο πιθανό είναι ότι αυτή γίνεται μέσω κατοπτρικών νευρώνων.

  ΟΙ κατοπτρικοί νευρώνες δηλαδή λειτουργούν από ένα πιο στοιχειώδες επίπεδο

από το να μιμηθούν μια κίνηση, όπως για παράδειγμα στο κελάηδημα των πουλιών ή στις μιμητικές πράξεις των νεαρών πιθήκων, όπου και έχουν μελετηθεί, μέχρι την αναπαράσταση μετάδοση συναισθημάτων και τη μεταβίβαση σκέψεων μέσω της κινητοποίησης μικρότερων ή μεγαλύτερων συνειρμικών περιοχών.

  Στη μετάδοση  σκέψεων, επειδή παρεμβάλλεται ο ανεπτυγμένος μετωπιαίος φλοιός, που λόγω της αφηρημένης νόησης έχει δημιουργήσει πολύ περισσότερες εναλλακτικές λύσεις και μπορεί να βάλει βέτο, να αναστείλει δράσεις, η μετάδοση των σκέψεων παίρνει ένα πολύ πιο πολύπλοκο χαρακτήρα. Η δυνατότητα κριτικής προσέγγισης, με εξέταση όσο το δυνατόν περισσότερων δεδομένων, που σημαίνει έναν οργανισμό που έχει αποκτήσει υψηλό βαθμό αυτονομίας, διαφοροποιεί αυτόν τον τομέα της μετάδοσης από τους υπόλοιπους, απλών κινήσεων ή συναισθημάτων. Αυτός είναι και ο λόγος που στον υπνωτισμό αλλά και σε παρόμοιες καταστάσεις μετάδοσης σκέψεων, πρέπει να γίνει κάποια καταστολή του συνειδητού με την απασχόληση του με κάποιο ερέθισμα, ώστε να αφεθεί ελεύθερος ο δρόμος για την επίδραση στο υποσυνείδητο χωρίς τον κριτικό έλεγχο της συνείδησης. Η επίδραση με αυτό τον τρόπο σε ισχυρά βαθύτερα πρότυπα συμπεριφοράς επηρεάζει στη συνέχεια με τη σειρά της και τη λειτουργία της σκέψης προς συγκεκριμένες κατευθύνσεις.

  Τα παραπάνω αποτελούν διαδικασίες που στον έναν ή τον άλλο βαθμό εξηγούν και αυτό που ονομάζουμε συναισθηματική μεταδοτικότητα και για το την οποία θα γίνει αναφορά σε επόμενο κείμενο.
                                                                                           Δ. ΠΕΤΡΙΔΗΣ