η συναισθηματική μεταδοτικότητα

  Όταν αναφερόμαστε στη συναισθηματική μεταδοτικότητα, αναφερόμαστε σε μία διαδικασία στην οποία ένα πρόσωπο ή μια ομάδα επηρεάζει τη συμπεριφορά ενός άλλου προσώπου ή ομάδας, με την επαγωγή συναισθηματικών καταστάσεων, κινητικών συμπεριφορών κτλ στους αποδέκτες αυτής της διαδικασίας. Ο επηρεασμός αυτός μπορεί να έχει συνειδητό ή ασυνείδητο χαρακτήρα ή και τα δύο ταυτόχρονα.  Σ’ αυτή τη διαδικασία  εντάσσεται και αυτό που ονομάζουμε ενσυναισθησία, που είναι η ικανότητα ενός προσώπου να αισθάνεται τα συναισθήματα ενός άλλου προσώπου. Η διαφορά, που είναι πολύ σημαντική, βρίσκεται στο ότι στην ενσυναισθησία υπάρχει η αυξημένη αυτονομία του δέκτη, ο οποίος αισθάνεται αυτή τη μετάδοση, μπορεί να την επεξεργασθεί και να την αξιολογήσει, κάτι που δεν γίνεται στην συναισθηματική μεταδοτικότητα, όπου οι διαδικασίες γίνονται λίγο πολύ ασυνείδητα με μικρή έως ανύπαρκτη επεξεργασία από τη λογική σκέψη.

  Αν δεν γίνει αυτός ο διαχωρισμός, οι δύο καταστάσεις φαίνονται να είναι ίδιες. Η συναισθηματική μεταδοτικότητα, είναι περισσότερo η αυτόματη, ασυνείδητη συμπεριφορά, που μέσα από μια ενισχυτική αλληλεπίδραση μέσα σε μια ομάδα, οδηγεί σε μια συναισθηματική σύγκλιση. Η ανάπτυξη της αυτονομίας της  προσωπικότητας, είναι απαραίτητη στην ενσυναισθησία ενώ στη συναισθηματική μεταδοτικότητα δεν είναι απαραίτητη. Αναγνωρίζοντας τα συναισθήματα και τα αίτια τους, η συναισθηματική μεταδοτικότητα δεν έχει ανεξέλεγκτο χαρακτήρα.

  Ο άνθρωπος λειτουργεί για μεγάλο χρονικό διάστημα σαν παιδί, έχει την πιο παρατεταμένη παιδική ηλικία από όλα τα άλλα θηλαστικά.
Ο λόγος γι αυτό είναι ο μεγάλος όγκος των πληροφοριών και συμπεριφορών που πρέπει να μεταβιβασθεί. Η πρόσληψη τόσο σε καθαρά γνωστικό επίπεδο όσο και συναισθηματικό, γίνεται μέσω του μηχανισμού των κατοπτρικών νευρώνων.  Επειδή δεν έχει αναπτυχθεί η αυτονομία του εαυτού, αυτή η πρόσληψη γίνεται σε μεγάλο βαθμό άκριτα. Καθώς αναπτύσσεται  το άτομο, πρέπει αυτά τα πρότυπα δράσης να εκσυγχρονίζονται, εμπλουτίζονται και να προσαρμόζονται στις καινούργιες συνθήκες. Αυτό γίνεται μέσω της κριτικής ικανότητας του μετωπιαίου φλοιού που αναπτύσσεται και ελέγχει με διαδικασίες αλληλεπίδρασης εξελικτικά αρχαιότερα κέντρα που αποτελούν και τις βάσεις της πυροδότησης των συναισθημάτων. Έχει σχέση δηλαδή με την ανάπτυξη της ωριμότητας και της αυτονομίας του εαυτού. Αυτό αποτελεί ένα βασικό κομβικό σημείο που εξηγεί πολλές κοινωνικές συμπεριφορές.

 Οι μεταφορές συναισθημάτων έχουν μελετηθεί σε διάφορες καταστάσεις.  Οι κοινωνίες, οι πολιτισμοί, έχουν συναισθηματική κουλτούρα που αποτελείται από τη γλώσσα, τελετές, κανόνες για τα συναισθήματα που πρέπει ή δεν πρέπει να έχουν. Οι διάφορες ομάδες έχουν επίσης τη δική τους συναισθηματική κουλτούρα.

  Αντίθετα από την γνωστική μεταδοτικότητα που βασίζεται κυρίως στο λόγο, η συναισθηματική μεταδοτικότητα βασίζεται κυρίως στη μη λεκτική επικοινωνία.

 Φαίνεται ότι η δυνατότητα μετάδοσης των συναισθημάτων είναι ανάλογη με την ένταση τους. Δηλαδή με το ‘’ενεργειακό’’ φορτίο που κουβαλούν, αν μπορούμε να κάνουμε μεταφορική χρήσης της έννοιας ενέργεια. Τότε αναγνωρίζονται και πιο εύκολα από τους άλλους. Αν το δούμε από την εξελικτική χρησιμότητα του, τότε είναι εύκολα κατανοητό γιατί γίνεται αυτό. Η μετάδοση ενός έντονου συναισθήματος κινδύνου που εντοπίζει κάποιο μέλος της ομάδας ή της αγέλης στα ζώα, αναγνωρίζεται αμέσως και από τα υπόλοιπα μέλη ώστε να κινητοποιηθούν και να αντιμετωπίσουν τον κίνδυνο. Πιο φορτισμένα συναισθηματικά είναι όπως γίνεται εύκολα κατανοητό, τα αρνητικά συναισθήματα, φόβου, κινδύνου, λύπης κτλ και αυτός είναι ο λόγος που τα αρνητικά συναισθήματα, ακριβώς επειδή σηματοδοτούν κινδύνους, και για τους κινδύνους πρέπει να υπάρξει άμεση κινητοποίηση, μεταδίδονται πολύ πιο εύκολα από τα θετικά συναισθήματα, που είναι συναισθήματα χαλάρωσης και δεν βάζουν σε συναγερμό τον οργανισμό, αντίθετα τον ανακουφίζουν. Η αντίδραση απέναντι σε έναν κίνδυνο που ανιχνεύεται είναι άμεση και στον εγκέφαλο υπάρχουν ισχυρές δομές(το μεταιχμιακό σύστημα που αναφέραμε, με την αμυγδαλή και τον ιππόκαμπο, που διεγείρουν άμεσα τις ορμόνες του στρες, για να αντιδράσουν) γι αυτό το σκοπό.

  Η μετάδοση ευχάριστων συναισθημάτων γίνεται με παρόμοιους μηχανισμούς. Ένα παράδειγμα είναι και το γέλιο που επίσης είναι μεταδοτικό στα πλαίσια μιας ομάδας. Γελάμε πολύ ευκολότερα όταν είμαστε μαζί με άλλους απ’ ότι μόνοι μας. Το γέλιο ήταν μετάδοση ευχάριστων, χαλαρωτικών συναισθημάτων, μεταξύ των μελών της ομάδας, γι αυτό και συνήθως δεν γελάμε μόνοι μας ή γελάμε πολύ πιο δύσκολα. 

  Εμφανίζεται σε ορισμένα πρωτεύοντα, κυρίως στους χιμπατζήδες, αν και οι διαφορετικές φωνητικές δομές το κάνουν να ακούγεται σαν λαχάνιασμα και παίρνει πιο καθαρό χαρακτήρα στον άνθρωπο. Ή όταν τα γαργαλάνε. Το γέλιο μετέδιδε ότι δεν υπάρχει κίνδυνος και ότι αυτό που φαινόταν για κίνδυνος στην πραγματικότητα ήταν όχι μόνο κάτι εντελώς ακίνδυνο αλλά και εντελώς ανάξιο για να ανησυχήσει κανείς, μια απότομη μετάβαση από κατάσταση μεγάλης έντασης στην απόλυτη χαλάρωση και ανακούφιση. Είναι χαρακτηριστικό ότι σε τέτοιες μεταβάσεις, μας έρχεται να γελάσουμε από τη χαρά μας. Το ίδιο το γέλιο, ακόμη και όταν προκαλείται τεχνητά, μας χαλαρώνει και μας ανακουφίζει, επειδή επιδρά αντίστροφα σε αυτούς τους μηχανισμούς χαλάρωσης έστω λίγο και προσωρινά.

 Το χιούμορ είναι διαφορετική υπόθεση, είναι αποτέλεσμα της ανθρώπινης νόησης και των ιστοριών που κατασκευάζει, που προσπαθεί να επιτύχει το γέλιο, με λιγότερη ή περισσότερη επιτυχία. Το χιούμορ βασίζεται στην λειτουργία του γέλιου που είναι πολύ πιο αρχέγονη ή καλύτερα την εκμεταλλεύεται. Δηλαδή στην ατμόσφαιρα   της ευχάριστης κοινωνικής επαφής μπορεί να εκδηλωθεί, συμβάλλοντας ακόμη περισσότερο σ’ αυτήν. Το χιούμορ προϋποθέτει την νοημοσύνη του ανθρώπου και βασίζεται σε ανατροπές που γίνονται από αυτό που περιμένει κανείς να ακούσει και που βασίζονται συνήθως στους ισχύοντες κανόνες που δημιουργούν ένα αρχικό πλαίσιο μικρότερης ή μεγαλύτερης έντασης και τελικά ακούει μία εκδοχή πολύ διαφορετική από αυτή που περιμένει, που ανατρέπει συνήθως τα ισχύοντα. Με αυτή την έννοια το χιούμορ είναι και ανατρεπτικό, επειδή μπορεί να ανατρέπει ισχύοντες κανόνες που έχουμε συνηθίσει να σκεφτόμαστε κάνοντας τους να φαίνονται άνευ σημασίας ή αστείοι.

  Το  γεγονός ότι οι νευρικές δομές για το γέλιο (όπως και για το κλάμα)βρίσκονται στο στέλεχος του εγκεφάλου, που όπως είπαμε είναι η βασική δομή του εγκεφάλου που εμφανίζεται από τα ερπετά, αυτό σημαίνει ότι ανάλογες λειτουργίες, σε υποτυπώδη βαθμό ή με διαφορετικές εκδηλώσεις που δεν τις έχουμε εντοπίσει, να εμφανίζονται και σε χαμηλότερες εξελικτικά βαθμίδες από τα θηλαστικά.

  Παρόμοιες κοινωνικές λειτουργίες εξυπηρετεί για παράδειγμα το κλάμα, που βασίζεται στην επίκληση των κοινωνικών αισθημάτων των άλλων για παροχή προστασίας. Ή το χαμόγελο που δείχνει φιλική διάθεση προς τον άλλο, ο οποίος δεν πρέπει να φοβάται από αυτόν που του χαμογελά.

  Το γέλιο, το χαμόγελο, το κλάμα, όπως και πολλά άλλα, εντάσσονται στις εκδηλώσεις μη λεκτικής επικοινωνίας μεταξύ των θηλαστικών.

Ο μηχανισμός της συναισθηματικής μετάδοσης φαίνεται ότι στηρίζεται και αυτός στους κατοπτρικούς νευρώνες (για τους οποίους έγινε αναφορά στο κείμενο για την συνείδηση και τη νοηνοσύνη). Η παρατήρηση των κινήσεων, εκφράσεων του προσώπου, διαφόρων ήχων και άλλων σημάτων μη λεκτικής επικοινωνίας, οδηγεί στην αναπαράσταση παρόμοιων αισθημάτων. Όλα εξ άλλου βασίζονται σε αντιδράσεις, αισθήματα που τα έχουμε βιώσει οι ίδιοι ή που μεταδίδονται κληρονομικά, αλλιώς δεν είναι δυνατόν να τα αναγνωρίσουμε. Η πυροδότηση των ανάλογων συνειρμικών περιοχών, οδηγεί στην εσωτερική βίωση του αντίστοιχου συναισθήματος, η οποία όμως στον άνθρωπο υπό κανονικές συνθήκες θα ακολουθηθεί από την επεξεργασία  που γίνεται στο μετωπιαίο φλοιό, που παίρνει υπ’ όψη όλα τα στοιχεία της προσωπικότητας του συγκεκριμένου ατόμου.

  Στους μηχανισμούς της μεταδοτικότητας μέσω των κατοπτρικών νευρώνων οφείλεται  για παράδειγμα το ότι η άτακτη κίνηση κάποιων προβάτων μεταδίδεται σε όλο το κοπάδι.  Ή η μετάδοση συνηθειών, πχ το κάπνισμα που ευνοείται στα παιδιά όταν βλέπουν τους ενήλικες ή διάφορους διάσημους αστέρες, ηθοποιούς να καπνίζουν κλπ. Κάποιες φοβίες, με τους ίδιους μηχανισμούς μπορούν να μεταδοθούν από τους ανθρώπους και στα οικόσιτα ζώα.

 Η ομογενοποίηση της ψυχολογίας ενός λαού οφείλεται στη μίμηση και τη μεταδοτικότητα. Η κοινή γλώσσα που αποτελεί το κυριότερο μέσο επικοινωνίας που μέσα από αυτή μεταβιβάζεται και το μεγαλύτερο μέρος των συναισθημάτων, αποτελεί με αυτό τον τρόπο το κύριο μέσο αυτής της ομογενοποίησης. Αυτή η ομογενοποίηση εξ άλλου εξηγεί και τη μεγάλη σταθερότητα που δείχνουν στο πέρασμα του χρόνου διάφοροι κοινωνικοί σχηματισμοί όπως τα έθνη για παράδειγμα, που παρ’ όλες τις μεγάλες αντιθέσεις που μπορεί να τους διαπερνούν και μπορεί να φτάνουν και σε ακραίες μορφές συγκρούσεων, παρ’ όλα αυτά να διατηρούνται.

  Ο μηχανισμός των κατοπτρικών νευρώνων μπόρεσε να εξηγήσει νευροφυσιολογικά την ανθρώπινη επικοινωνία αλλά και την όποια επικοινωνία μπορούμε να έχουμε με τα ανώτερα θηλαστικά. Οι νευροφυσιολογικοί μηχανισμοί σε μεγάλο μέρος όπως ξέρουμε είναι παρόμοιοι σε όλα τα θηλαστικά, έχουμε κοινό έδαφος νευροφυσιολογικών μηχανισμών και με τους κατώτερους εξελικτικά προγόνους μας. Αυτός είναι ο λόγος που μπορούμε και αναγνωρίζουμε τα αισθήματα των ανεπτυγμένων θηλαστικών πολύ περισσότερο  των οικόσιτων όπως και αυτά αναγνωρίζουν τα δικά μας.

  Όπως γίνεται εύκολα κατανοητό αυτοί οι μηχανισμοί όσο αναπτύσσονταν, ήταν ευνοϊκοί  εξελικτικά, επειδή βοηθούσαν να αναγνωρίζουμε τις διαθέσεις του άλλου, αν δηλαδή είναι εχθρικές ή φιλικές και να παρθούν τα ανάλογα μέτρα.

  Με τον ίδιο μηχανισμό αναγνωρίζουμε συνήθως γρήγορα, αν κάποιο άτομο μας είναι συμπαθές ή αντιπαθές. Η συμπεριφορά του καθένα έχει ολιστικό χαρακτήρα. Σε κάθε κίνηση, πράξη, εκφράζεται με ένα τρόπο όλη η προσωπικότητα. Αυτή η ικανότητα ανάλυσης δεν είναι οπωσδήποτε ακριβής, δίνει όμως πολύ σημαντικές πληροφορίες. Ένας επιπλέον λόγος είναι ότι τα σήματα, κινήσεις κτλ, μη λεκτικής επικοινωνίας, γίνονται ασυνείδητα, οπότε εκφράζουν με πιο πιστό τρόπο, τις διαθέσεις και την ψυχοσύνθεση του ατόμου. Η λεκτική επικοινωνία βασίζεται στον μετωπιαίο λοβό, στη δημιουργία ιστοριών, που μπορεί, επειδή είναι συνειδητή λειτουργία, να προσπαθήσει να ξεγελάσει τον άλλον για τις πραγματικές διαθέσεις του.

  Η μετάδοση των συναισθημάτων γίνεται κυρίως μέσα από την εικόνα. Πρέπει να έχεις την εικόνα του άλλου για να νιώσεις πιο ολοκληρωμένα τα αισθήματα του. Οι άνθρωποι όπως και οι εξελικτικοί πρόγονοι τους, για εκατομμύρια χρόνια, μάθανε να αναγνωρίζουν τα αισθήματα και τις διαθέσεις των άλλων, όχι μέσω του λόγου αλλά με την οπτική κυρίως επαφή και αναγνώριση τους. Ο λόγος, η γλώσσα, αποτελούν σχετικά πολύ πρόσφατες εξελίξεις, που δημιούργησαν αντίστοιχες εγκεφαλικές δομές, που επικάθονται και είναι συνδεδεμένες  με τις πολύ παλαιότερες  και πιο αρχέγονες λειτουργίες του εγκεφάλου.

  Μέσα από την εικόνα μπορούμε να προσλάβουμε πολλές πληροφορίες για τις διαθέσεις του άλλου. Είναι γνωστό ότι σε αντίθεση με το λόγο που μπορεί να προσπαθήσει να ξεγελάσει ή να κρύψει κάτι, η γλώσσα του σώματος μπορεί να μεταφέρει πολύ περισσότερες πληροφορίες για τα πραγματικά αισθήματα του άλλου τα οποία προσλαμβάνονται είτε συνειδητά δηλαδή μέσα από την προσεκτική παρατήρηση είτε όμως και με μη συνειδητό τρόπο. Αυτό που λέμε πολλές φορές ότι μας το λέει το ένστικτό μας. Χρειάζεται όμως καλλιέργεια και επεξεργασία ώστε να μη μας ξεγελάει όπως πολλές φορές το κάνει.

 

  Τον ρόλο της εικόνας στη μετάδοση συναισθημάτων τον βλέπουμε στην άμεση μετάδοση πληροφοριών και εικόνων από όλο τον πλανήτη, με τη μεγάλη ανάπτυξη της επικοινωνίας, πράγμα που συμβάλλει και στην ανάπτυξη αλληλεγγύης μεταξύ όλων των ανθρώπων της γης, δημιουργώντας την αίσθηση συμμετοχής σε μια ευρύτερη ομάδα που είναι όλη η ανθρώπινη κοινωνία. Ή το βλέπουμε στη δύναμη που έχει η τηλεόραση καθηλώνοντας τους ανθρώπους μπροστά της.

  Η συναισθηματική επίδραση μέσω των λέξεων σε άλλους ανθρώπους γίνεται στο βαθμό που οι λέξεις μπορούν να οδηγήσουν στην ανάδυση εικόνων γνωστών ώστε να προκαλέσουν αντίστοιχα συναισθήματα. Οι  μάγοι,  οι υπνωτιστές, οι κάθε είδους θεραπευτές,  βασίζονταν σε παρόμοιες τεχνικές με τη χρήση, επίκληση, διαφόρων συμβόλων που παραπέμπουν στην κινητοποίηση αρχέτυπων συνειρμικών περιοχών στο υποσυνείδητο. Οι οποίες τεχνικές απαιτούσαν αντίστοιχη εξάσκηση και ικανότητες. Σ’ αυτές τις περιπτώσεις η κάθε λέξη πρέπει να στοχεύει σ’ αυτό, όπως ο πυγμάχος το κάθε χτύπημα που δίνει το κάνει με τρόπο να είναι το τελειωτικό χτύπημα ή τουλάχιστον να το προετοιμάζει άμεσα και δεν κάνει ανούσιες κινήσεις ή χτυπήματα.

  Στη λογοτεχνία, οι εικόνες τις οποίες δημιουργεί με το λόγο ο συγγραφέας, οδηγούν τον αναγνώστη στην ανάδυση παρόμοιων εικόνων γνωστών σε αυτόν, ώστε να νοιώσει τα συναισθήματα που περιγράφει ο συγγραφέας. Όσο ισχυρότερα συναισθήματα μπορεί να μεταδώσει τόσο πιο δυνατό είναι και το έργο του.

 η μουσική

  Ισχυρή δύναμη επηρεασμού του υποσυνείδητου δημιουργώντας διάφορα συναισθήματα, έχει και η μουσική, μιας και μετά την όραση, η ακοή είναι αυτή που μεταφέρει τις περισσότερες πληροφορίες από το περιβάλλον. Οι σαμάνοι στις τελετουργίες τους είχαν σαν βασικό όργανο το τύμπανο και στη συνέχεια τα κρόταλα και διάφορα άλλα μουσικά όργανα. Για πολλές χιλιάδες χρόνια, οι δυνατοί ήχοι αποτελούσαν πάντοτε μια ιδιότητα του θεϊκού στοιχείου.  Ο δυνατός ήχος παρέπεμπε σε ισχυρά πνεύματα, τα οποία επικαλούνταν για να διώξουν τα κακά πνεύματα. Ο δυνατός ήχος παραπέμπει στη βροντή, τον κεραυνό, που θεωρούνταν δυνάμεις που ήταν στα χέρια ισχυρών θεών. Ο κεραυνός και η βροντή εκφράζανε και το θυμό του Δία. Στη χριστιανική εσχατολογία το τέλος του κόσμου θα εξαγγελθεί από τον ήχο μιας σάλπιγγας. Μέχρι σχετικά πρόσφατα ο ήχος της καμπάνας που παραπέμπει στο θεό, ήταν ίσως ο πιο δυνατός ήχος που άκουγε ένας συνηθισμένος άνθρωπος κατά τη διάρκεια της ζωής του και όσο πιο μεγάλη η καμπάνα τόσο και πιο υποβλητικός ο ήχος της. Η παραγωγή  δυνατών ήχων, ως θεϊκό στοιχείο, αποτελούσε βασικό όργανο των σαμάνων για να διώξουν τα κακά πνεύματα. Αυτούς τους ήχους τους παρήγαγαν με τα τύμπανα που αποτελούσαν βασικό στοιχείο της σαμανικής τελετής και βασική συνοδευτική συσκευή του σαμάνου καθώς και με διάφορα κρόταλα. Ο ήχος του τύμπανου παραπέμπει σε αυτούς τους ήχους και ταυτόχρονα έδινε ρυθμό για την κίνηση και το χορό που είναι σημάδια της ζωής, άρα διώχνουν το κακό, το θάνατο κλπ.  Απαγγέλανε και διάφορα ξόρκια για να διώξουν τα κακά πνεύματα στα οποία έδιναν και διάφορα αποκρουστικά ονόματα. Η αρχική λειτουργία δηλαδή αυτών των πρώτων ‘’τραγουδιών’’ ήταν το διώξιμο των κακών πνευμάτων.

 (Ακόμη και σήμερα οι δυνατοί ήχοι συνοδεύουν θρησκευτικές τελετές, για παράδειγμα το Πάσχα με τις κροτίδες, τους πυροβολισμούς,  σημειολογικά αναφέρονται στο διώξιμο του θανάτου και του διαβόλου που τον εκφράζει. Παρόμοια σημειολογία έχουν και οι πυροβολισμοί στους γάμους για να διώξουν τα κακά πνεύματα που μπορεί να απειλήσουν τη σχέση του ζευγαριού ή για να σκορπίσουν στα πέρατα διάφορα μάγια και ‘’δεσίματα’’).

  Αργότερα με την προσθήκη και άλλων οργάνων και τη δημιουργία της μουσικής με  τα τραγούδια ή διάφορους ύμνους, σκοπό είχαν και την προσέλκυση των καλών πνευμάτων για την επιτυχή έκβαση των σκοπών της τελετής. Έτσι η δημιουργία της μουσικής από τη γέννηση της συνδέθηκε μέσω των μαγικών τελετών, με το θεϊκό στοιχείο. Ο Διόνυσος με τους ακόλουθούς του σάτυρους που έπαιζαν μουσική και χόρευαν αλλά και ο Ορφέας στη συνέχεια που σαγήνευε τους πάντες με τη μουσική του, ή ο Απόλλωνας με τη λύρα του, δείχνουν αυτή τη σχέση της μουσικής με τους θεούς. Η δημιουργία της μουσικής έχει σχέση και με την μίμηση ήχων της φύσης, των πουλιών για παράδειγμα που τις περισσότερες περιπτώσεις αποτελούν όπως ξέρουμε σήμερα, ερωτικό κάλεσμα, ήχοι δηλαδή που έχουν σχέση με τη συνεχή αναγέννηση της ζωής. Οι αρμονικοί ήχοι σ’ αυτές τις περιπτώσεις, σημαίνουν και ότι η κατάσταση είναι ομαλή με την έννοια ότι δεν υπάρχει κάποιος ιδιαίτερος κίνδυνος, σε αντίθεση με τους μη αρμονικούς έντονους ήχους που εκπέμπονται όταν κινδυνεύουν, για παράδειγμα τα ουρλιαχτά των θηλαστικών ή το κρώξιμο των πουλιών όταν συναισθάνονται κίνδυνο και τον μεταδίδουν και στα άλλα ζώα του κοπαδιού. Οι  μη αρμονικοί ήχοι προκύπτουν από την ένταση της φωνής, που όταν ξεπεράσει κάποια όρια παίρνει τη μορφή μη αρμονικών συχνοτήτων. Αυτό σηματοδοτούσε τον κίνδυνο. Με μια γενική έννοια η αρμονία σηματοδοτεί την τάξη και η έλλειψη της τον κίνδυνο ή και τον πανικό που μεταδίδονταν όταν όλη η αγέλη προσπαθούσε να σωθεί. Η δημιουργία όμως της μουσικής προϋποθέτει την παρέμβαση ενός ανεπτυγμένου εγκεφάλου για την οργάνωση των αρμονικών ήχων και με αυτή την έννοια αποτελεί στοιχείο του ανθρώπινου πολιτισμού και όχι της φύσης.

  Όλες οι τελετουργίες όλων των θρησκειών, γινόταν με τη συνοδεία μουσικής. Το ίδιο και οι περισσότερες συναθροίσεις, γιορτές κτλ, είχαν ως βασικό τους στοιχείο τη μουσική, όπως και το χορό. Η μουσική ευνοούσε την ομογενοποίηση αλλά και την ένταση των συναισθημάτων στις μαζικές εκδηλώσεις μέσω της επίδρασης της στο θυμικό και  την συναισθηματική μεταδοτικότητα που είναι αυξημένη σ’ αυτές τις περιπτώσεις. Οι αρχαίοι στρατοί ορμούσαν στη μάχη απέναντι στο γυμνό ακονισμένο ατσάλι που τους περίμενε απέναντι, κάτω από τους ήχους εμψυχωτικών παιάνων. Αλλά και πολλές μέθοδοι υπνωτισμού βασίζονται στην επανάληψη μουσικών αρμονιών που μπορούν να καταλάβουν το υποσυνείδητο επηρεάζοντας ανάλογα και τη δράση του ατόμου.

 Άμεσα συνδεδεμένος με τη μουσική είναι και ο χορός που είναι κίνηση και η κίνηση σημαίνει ζωή, γι αυτό και ο χορός με τη μουσική συνόδευε τις τελετουργίες ή τις γιορτές που είχαν σχέση με τη ζωή και τη συνεχή αναγέννηση της. Η κίνηση, ο ρυθμός και ο χορός χαρακτηρίζουν και όλα τα ρεύματα της μουσικής  που απευθύνονται στους νέους, όπου το στοιχείο της κίνησης και της ζωής είναι πιο έντονο.

 Με αυτή την έννοια ο ήχος και η μουσική είναι συνδεδεμένα  με την κίνηση και το χορό. Όπως επίσης η εικόνα και ο ήχος δεν είναι δύο ανεξάρτητα ερεθίσματα αλλά τις  περισσότερες φορές συνυπάρχουν. Στα τραγούδια η κάθε λέξη ο κάθε  στίχος, μπορούν να  μεταφέρει εικόνες, που όσο πιο καθαρές και δυνατές είναι, τόσο μπορούν να κινητοποιήσουν αντίστοιχα συναισθήματα σ’ αυτόν που τις προσλαμβάνει. Γι αυτό και τα τραγούδια που απευθύνονται κυρίως στο θυμικό, στα συναισθήματα, εκεί που απευθύνεται πρωταρχικά η μουσική αλλά και η εικόνα, δεν μπορεί να έχουν για παράδειγμα εξεζητημένες λέξεις και περίπλοκες έννοιες που τις συναντάμε ας πούμε στη λογοτεχνία. Πρέπει να παραπέμπουν σε αρχετυπικές ή σε καλά γνωστές εικόνες.

    Η μουσική αποτέλεσε και συνεχίζει να αποτελεί,  έναν τρόπο μετάδοσης συναισθημάτων. Εξωτερικεύει  την εσωτερική κατάσταση του ανθρώπου και τη συναισθηματική σχέση του με τον κόσμο. Είναι, όπως ονομάσθηκε μια γλώσσα της ψυχής. Αν και σε κάθε εποχή και σε κάθε λαό υπάρχει διαφορετική μουσική γλώσσα που χαρακτηρίζεται από ορισμένους σταθερούς τύπους ηχητικών συνδυασμών και του τρόπου που χρησιμοποιούνται, επειδή τα συναισθήματα σε όλους τους ανθρώπους είναι σχεδόν κοινά, γι αυτό και η μουσική είναι μια παγκόσμια γλώσσα μετάδοσης συναισθηματικής διάθεσης. 

 Η μουσική ‘’φτιάχνει’’ τη διάθεση, επιδρώντας στο θυμικό, στα συναισθήματα, δημιουργώντας μια συγκεκριμένη διάθεση. Στην εφηβεία που το θυμικό είναι πιο έντονο, είναι και πιο έντονη η επίδραση της μουσικής, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι στη συνέχεια δεν παίζει ρόλο, μιας και τα συναισθήματα παίζουν καθοριστικό ρόλο σε όλη τη διάρκεια της ζωής μας. Η  μεταβολή που γίνεται με την ενηλικίωση είναι ο αυξημένος ρόλος του λόγου, του συνειδητού,  πάνω στο θυμικό. Αυτό δεν μειώνει το ρόλο των συναισθημάτων αντίθετα μπορεί να τα  εμπλουτίζει, να γίνονται πιο συνειδητά. Η εξέλιξη της μουσικής εξ άλλου είναι αποτέλεσμα της συνεχούς ανάπτυξης της ανθρώπινης νόησης και του λόγου  που παρεμβαίνει στο θυμικό και το εμπλουτίζει.

Η μουσική και από ‘’μόνη’’ της χωρίς την εικόνα που μπορεί να μεταφέρουν οι λέξεις, είτε μέσα από τον ρυθμό που σημαίνει κίνηση, χορό και ζωή είτε μέσα από τη μελωδία και την αρμονία, μπορεί να κινητοποιήσει αντίστοιχα συναισθήματα, να μεταφέρει μηνύματα και να γίνει κατανοητή χωρίς να γίνεται μεταφράσιμη. 

   Για τον Levi Strauss ο μύθος, η μουσική όπως και τα όνειρα έχουν κάποια κοινά στοιχεία. Αποτελούν μηχανές για την καταστολή του χρόνου. Το τελευταίο μέρος μιας συμφωνίας προϋποτίθεται στην αρχή της όπως και το τέλος ενός μύθου υπονοείται στην αρχή του. Με τον ίδιο τρόπο οι επαναλήψεις και θεματικές εναλλαγές του μύθου εκμεταλλεύονται τις ιδιαιτερότητες της φυσιολογίας του ανθρώπινου εγκεφάλου έτσι ώστε να παράγουν συναισθηματικές αλλά και καθαρά διανοητικές αντιδράσεις. Επιπλέον αυτό που αντιλαμβάνεται ο κάθε ακροατής όταν άκουγε ένα μύθο η ένα μουσικό κομμάτι είναι σε μεγάλο βαθμό προσωπικό. Ο αποδέκτης αποφασίζει πολλές φορές ποιο είναι το μήνυμα. Με αυτή την έννοια ο μύθος και η μουσική αποτελούν αντιστροφή της ομιλούμενης γλώσσας, στην οποία ο αποστολέας είναι αυτός που αποφασίζει ποιο είναι το μήνυμα. Η δομική ανάλυση του μύθου και της μουσικής, θεωρεί ο  Levi Strauss, θα μας οδηγήσει σε μια κατανόηση της ασυνείδητης δομής του ανθρώπινου νου γιατί αυτοί οι ιδιαίτεροι πολιτισμικοί μηχανισμοί πυροδοτούν αντιδράσεις σε αυτήν ακριβώς την ασυνείδητη πλευρά του εγκεφάλου.(Ed. Leach. ‘’Levi Strauss’’, εκδ. Πατάκη, 2000).

  Πολλά πρωτοπόρα μουσικά ρεύματα εμφανίσθηκαν από λαούς ή από περιθωριακές ομάδες ανθρώπων που είχαν μικρή καλλιέργεια της γλώσσας ή δεν είχαν καν γραφή. Για παράδειγμα οι τσιγγάνοι με τα βιολιά, κρουστά κλπ. Ανέπτυξαν σπουδαία μουσική και διακρίθηκαν σαν περιπλανώμενοι μουσικοί και οργανοπαίκτες, μεταδίδοντας αυτή τη δεξιότητα από γενιά σε γενιά. Βασική ήταν η συμβολή τους στη δημιουργία του φλαμένκο στην Ανδαλουσία  ή στην κεντρική Ευρώπη με τη δεξιοτεχνία στα βιολιά. Το ίδιο μπορούμε να πούμε για τους Αφροαμερικάνους με  τα γκόσπελ που δημιούργησαν την παράδοση της σόουλ και των μπλουζ που αποτέλεσαν και τη βάση για την ροκ μουσική.  Ή τα ρεμπέτικα στην Ελλάδα που δημιουργήθηκαν με βάση την παράδοση της μικρασιάτικης μουσικής αλλά εξελίχθηκαν από ανθρώπους που χαρακτηρίζονταν σαν κοινωνικό περιθώριο. Το ίδιο μπορούμε να πούμε για το ταγκό στην Αργεντινή που δημιουργήθηκε σε παρόμοιες με το ρεμπέτικο συνθήκες. Αυτοί οι λαοί ή οι ομάδες, με έντονο συναισθηματικό φορτίο λόγω των σκληρών συνθηκών της ζωής τους, εκφράστηκαν μέσω της μουσικής όχι κυρίως για να διεκτραγωδήσουν τις συνθήκες της ζωής τους αλλά με ένα τρόπο ξεπεράσματος του πόνου, που εκφράζεται μέσα από  τον ρυθμό, το χορό, την κίνηση, που είναι χαρακτηριστικά των ενστίκτων της ζωής και ξεπεράσματος με αυτό τον τρόπο της θλίψης. Όσο πιο ατόφια και έντονα μπορούσαν να μεταδώσουν αυτά τα συναισθήματα, μέσα από τη μουσική ή από τον χορό, τόσο πιο ισχυρό ήταν το αποτέλεσμα, το τραγούδι, ο χορός. Το ίδιο μπορούμε να πούμε ότι ισχύει σε όλες τις μορφές της τέχνης.(είναι σαν το ντουέντε το οποίο τόσο συγκλονιστικά περίγραψε ο Λόρκα για το φλαμένκο και την ισπανική τέχνη).

  Σημαίνει αυτό κάτι; Η έκφραση μέσω του λόγου είναι σε αντίθεση με την έκφραση μέσω της μουσικής; Τουλάχιστον σε ένα αρχικό, όμως βασικό στάδιο που έχει σχέση με τη βασική έμπνευση, ίσως ναι. Η εκτέλεση όμως ή η καλλιέργεια  αυτής της αρχικής έμπνευσης είναι διαφορετικό πράγμα. Μπορεί να πάρει πολύ πιο σύνθετο και πλούσιο χαρακτήρα. Είναι η παρεμβολή του λόγου που διαμορφώνει ή και βελτιώνει την αρχική έμπνευση. Πάνω σ’ αυτό βασίσθηκε και όλη η ανάπτυξη της μουσικής παιδείας και μορφών μουσικής πολύ πιο επεξεργασμένων, κυρίως στο δυτικό κόσμο, όπου η ανάπτυξη του ορθολογισμού, επηρέασε όλες τις μορφές της τέχνης αλλά και τη μουσική, με νέες μορφές αρμονίας και μουσικών μορφών,  μουσικά όργανα, το σημειογραφικό σύστημα της μουσικής που έδωσε τη δυνατότητα και για τη δημιουργία των πιο σύνθετων μορφών μουσικής αλλά και τη διατήρηση τους στο χρόνο.

Έτσι η μουσική, επιδρώντας πάνω στην συναισθηματική διάθεση, διατηρεί και αναπτύσσει τη σχέση του συνειδητού με το θυμικό,  την ενοποίηση τους, κινώντας συνολικά την ανάπτυξη του εαυτού. Εξ άλλου και ο ρόλος των συν(γ)-κινήσεων, είναι η κίνηση.

  Η μουσική απευθύνεται κυρίως στο θυμικό, τα βαθύτερα ένστικτα, τις δυνάμεις της ζωής που κυριαρχούν στις πράξεις μας και λιγότερο στη λογική. Αυτά τα ένστικτα είναι αντισυμβατικά, ενώ ο ορθολογισμός υπολογίζει τους συσχετισμούς, την κοινωνία, το όφελος, είναι με λίγα λόγια πιο υπολογιστικός. Γι αυτό και η μουσική όπως γενικότερα η τέχνη τείνει να έχει αντισυμβατικό χαρακτήρα, όχι για λόγους μόδας ή φαίνεσθαι αλλά ουσίας.
                                                                                                 Δ. ΠΕΤΡΙΔΗΣ