9.2.12

η συγκέντρωση της προσοχής και το σκάκι


Η προσοχή είναι συνδεδεμένη με το επίπεδο της εγρήγορσης, της αυξημένης συνειδητότητας και παρατήρησης των ερεθισμάτων του περιβάλλοντος. Έχει την έννοια και της επαγρύπνησης, της κατάστασης συναγερμού, ώστε ο οργανισμός να δράσει άμεσα και κατάλληλα απέναντι σ' αυτά τα ερεθίσματα. Αποτελεί δηλαδή έναν προσανατολισμό του νου στο τώρα, στην πραγματικότητα που διαμορφώνεται και τα ερεθίσματά της.
Η συγκέντρωση της προσοχής είναι διαφορετική έννοια, σημαίνει ότι ο νους επικεντρώνεται κυρίως σε ένα πεδίο, εστιάζει και κατευθύνει την προσοχή σε συγκεκριμένα ερεθίσματα, ώστε να έχει την καλύτερη δυνατή παρατήρηση και αξιολόγηση των δεδομένων που αφορούν αυτό το πεδίο. Είναι δηλαδή σαν να στρέφει τον προβολέα του νου προς μια κατεύθυνση.
Ορίζοντας με αυτό τον τρόπο την προσοχή αλλά και την δυνατότητα συγκέντρωσή της σε ένα πεδίο, μπορεί να εξηγηθεί η διάσπασή της σε διάφορες καταστάσεις που οδηγούν τον νου να είναι προσκολλημένος σε διάφορες σκέψεις (συχνά με τον χαρακτήρα της ονειροπόλησης, όπου ο εαυτός κάνει με το μυαλό διάφορες μυρηκαστικού τύπου προσπάθειες επίλυσης αυτών που τον απασχολούν) και αυτή η προσκόλληση να τον εμποδίζει να εστιάσει στα ερεθίσματα του παρόντος.
Σε καταστάσεις άγχους, που στη βάση τους βρίσκεται μια απροσδιόριστη συνήθως αίσθηση κινδύνου του εαυτού,
ο νους είναι προσανατολισμένος κυρίως σε σκέψεις που έχουν σχέση με τις αιτίες του άγχους, ανεξάρτητα από το πόσο το συνειδητοποιεί ή όχι, με αποτέλεσμα η προσοχή και η συγκέντρωσή της να μη μπορεί να εστιασθεί με αποτελεσματικότητα σε ένα διαφορετικό πεδίο από αυτό που ο εαυτός θεωρεί ότι είναι το πιο σημαντικό γι αυτόν, δηλαδή εκεί που είναι προσκολλημένος. Δεν θεωρεί δηλαδή ότι υπάρχουν αρκετά κίνητρα για να μεταβάλλει τον προσανατολισμό του, αφήνοντας στην άκρη έστω και προσωρινά ότι άλλο τον απασχολεί.
Το παραπάνω δεν αφορά μόνο τις περιπτώσεις όπου μας απασχολεί έντονα κάποιο πρόβλημα και δεν έχουμε την διάθεση να επικεντρωθούμε κάπου αλλού. Σε χρόνιες καταστάσεις άγχους, μπορεί να μην έχει αυτόν τον εμφανή χαρακτήρα αλλά στην βάση της διάσπασης της προσοχής βρίσκεται ο ίδιος μηχανισμός που συνήθως λειτουργεί χωρίς να συνειδητοποιείται.
Στις καταστάσεις άγχους παράλληλα κινητοποιούνται οι μηχανισμοί που έχουν σχέση κυρίως με τον συναισθηματικό εγκέφαλο, (στο άγχος κυρίαρχα είναι συναισθήματα που έχουν σχέση με τον φόβο), με αποτέλεσμα να δυσχεραίνεται σε αυτή την περίπτωση ο αποτελεσματικός έλεγχος από τον μετωπιαίο λοβό, τη λογική σκέψη δηλαδή, ώστε να εστιάσει χωρίς εμπόδια στο πεδίο που θέλει.
Οι νευροδιαβιβαστές που είναι υπεύθυνοι για την συγκέντρωση της προσοχής είναι κυρίως η νοραδρεναλίνη και η ντοπαμίνη.
Επίσης η κατασκευή διαφόρων άκαμπτων προτύπων σκέψης και συμπεριφοράς, που αντί για εργαλεία ερμηνείας της πραγματικότητας και προσανατολισμού του εαυτού, που για να παραμένουν σαν τέτοια χρειάζονται τον συνεχή έλεγχο μέσω της πράξης και της δοκιμής σωστού ή λάθους, μετατρέπονται σε προκαθορισμένους τρόπους σκέψης που απλά περιλαμβάνουν ότι συμφωνεί ή αποκλείουν αντίστοιχα ότι δεν είναι σύμφωνο με το προκαθορισμένο πρότυπο, μπορεί να διαταράσσουν επίσης την σχέση του εαυτού με το περιβάλλον. Ένα παράδειγμα εδώ, που με κάποιο τρόπο ίσως συνδέεται με το παραπάνω, είναι του ανθρώπου που όταν συζητά με κάποιον δεν έχει στραμμένη την προσοχή του στο τι του λέει ο άλλος αλλά στο τι θέλει να του πει αυτός. Ή αν το μεταφέρουμε στο σκάκι, δεν προσέχουμε στο τι θέλει να μας πει ο αντίπαλος με την κίνηση που κάνει αλλά κυρίως στο "σχέδιο" που έχουμε εμείς στο μυαλό μας. 

Ο διαλογισμός και η άσκηση συγκέντρωσης του νου σε ένα αντικείμενο ή μια σκέψη, συνήθως ουδέτερη, αποτελεί μια διαφορετική κατάσταση, όπου ο στόχος δεν είναι άμεσα ο προσανατολισμός σε ένα πεδίο ή στο “τώρα” ώστε να έχουμε τα καλύτερα αποτελέσματα στη δράση μας, αλλά η χαλάρωση του νου μέσα από το συνειδητό διώξιμο κάθε σκέψης. Είναι μια κατάσταση ευεργετική με την έννοια και της άσκησης του νου να ελέγχει τη ροή των σκέψεων, που σημαίνει αυξημένο έλεγχο του μετωπιαίου φλοιού πάνω στον υπόλοιπο εγκέφαλο, τα συναισθήματα ή το άγχος, τα οποία επιβάλλουν μια συνεχή ροή των σκέψεων και ταυτόχρονα επιτυγχάνεται μια κατάσταση ηρεμίας που πλησιάζει αυτές της χαλάρωσης του ύπνου χωρίς να είναι ύπνος. Έμμεσα όμως αυτή η άσκηση του νου μπορεί να βοηθήσει ώστε ο νους να μπορεί να ελέγχει την ακατάσχετη ροή των σκέψεων και να συγκεντρώνεται στο επιθυμητό πεδίο. Η εσωτερική σιγή που επιβάλλεται και η χαλάρωση μπορεί να αφήσει το πεδίο ανεμπόδιστο ώστε να υπάρξει αυξημένη εγρήγορση και συγκέντρωση της προσοχής στο πεδίο που θέλουμε.


Από την άλλη, η υπεραπασχόληση του νου και η προσκόλλησή του σε κάποιες σκέψεις, μπορεί να τον οδηγήσουν σε “υπερπροσεξία” σε ερεθίσματα που με διάφορους τρόπους έχουν σχέση με αυτό που τον απασχολεί και να αναπτύξει ιδιαίτερη δημιουργικότητα ή η συνειδητοποίηση των δυσλειτουργιών στην επαφή του με το περιβάλλον να τον οδηγήσει από άλλους δρόμους σε μια επωφελή αναδιάταξη του εαυτού. Συνήθως όμως αποτελεί ένα εμπόδιο στην “ανάγνωση” του περιβάλλοντος και την επωφελή για τον εαυτό σχέση με τη ρέουσα πραγματικότητα.

Το σύνδρομο της ελλειμματικής προσοχής, γνωστό σαν σύνδρομο ελλειμματικής προσοχής και υπερκινητικότητας, που παρουσιάζεται από την παιδική ηλικία, έχει μάλλον σχέση με διαφορετικούς παράγοντες που αφορούν την ωρίμανση του μετωπιαίου φλοιού και τον έλεγχο πάνω στα κέντρα του συναισθηματικού εγκεφάλου, που στα παιδιά αυτό αποτελεί μια διαδικασία σε εξέλιξη και με αυτή την έννοια μπορεί να ξεπεραστεί και συνήθως έτσι γίνεται με την ανάπτυξη του εαυτού.


Μιχαήλ Ταλ(1936-1992). Μια μεγαλοφυΐα
στο σκάκι, o Σοβιετικός(Λετονός),
παγκόσμιος πρωταθλητής 1960-1961,
που λόγω ιδιαίτερα επιβαρυμένης υγείας
δεν είχε τη συνέχεια που του άξιζε.
To σκάκι αποτελεί ένα καλό παράδειγμα αυτών που παραπάνω αναφέρθηκαν για τη συγκέντρωση της προσοχής αλλά και να διαπιστώσουμε αντιστοιχίες με την δράση μας στην πραγματική ζωή. Ανεξάρτητα από το αν κάποιος στρέφει το ενδιαφέρον του στο σκάκι για χ λόγους που δεν τους εξετάζουμε, την εμπειρία και την ενασχόλησή του μ' αυτό, όπως θα μπορούσε να το στρέψει οπουδήποτε αλλού ή ακόμη αν εκτός της ικανότητας συγκέντρωσης χρειάζονται και άλλα πράγματα, θα εξετάσουμε αυτή την πλευρά της σχέσης.
Η ύπαρξη αρκετών κομματιών με διαφορετικές κινήσεις, δημιουργεί μια διαδικασία, όπου σε κάθε φάση και ανάλογα με τον αριθμό των κομματιών, τη θέση τους κλπ, υπάρχουν πολλές μεταβλητές και άρα οι δυνατότητες επιλογών σε κάθε κίνηση είναι πολλές. Δεν τις βλέπουμε όλες τις δυνατότητες που υπάρχουν. Η ικανότητα του σκακιστή είναι ευθέως ανάλογη της δυνατότητάς του να αποκαλύπτει όλες ή τις περισσότερες δυνατότητες, ώστε να επιλέγει την καλύτερη κίνηση. Ο λόγος που στο σκάκι δεν βλέπουμε όλες τις δυνατότητες είναι κυρίως η ικανότητα συγκέντρωσης και προσοχής στις δυνατότητες που παρέχονται σε κάθε φάση της παρτίδας.
Όταν νομίζουμε ότι χάνουμε αυτό μπορεί να οφείλεται στο ότι δεν έχουμε εξετάσει όλα τα δεδομένα, μπορεί να υπάρχουν δυνατότητες νίκης ή αποφυγής της ήττας. Ή σε μια καλή κίνηση που έχουμε βρει να υπάρχει και κάποια ακόμη καλύτερη.
Νικά αυτός που μπορεί και εξετάζει περισσότερα δεδομένα από τον αντίπαλό του από αυτά που υπάρχουν σε κάθε φάση. Δεν στηρίζεται στις επιθυμίες του, κάτι που θα τον εμποδίσει να δει όλα τα δεδομένα και να αποφύγει την ήττα. Δηλαδή πρέπει να δει την πραγματικότητα όπως είναι και όχι όπως θα ήθελε να είναι.
Αυτοί που δεν μπορούν να συγκεντρωθούν αποτελεσματικά δεν μπορούν να γίνουν και καλοί σκακιστές. Ταυτόχρονα αποτελεί μια αποτελεσματική άσκηση για την συγκέντρωση της προσοχής.
Και επειδή κάθε τι που κάνουμε αντανακλά στον ένα ή στον άλλο βαθμό τον εαυτό μας και τα πρότυπα συμπεριφοράς μας μπορούμε να δούμε πολλές αναλογίες ανάμεσα στο πως κάποιος παίζει σκάκι με τον τρόπο που ενεργεί και στην πραγματική ζωή. Το πόσο μπορεί να συγκεντρώσει την προσοχή του, για όσο χρόνο χρειάζεται, σε ένα πεδίο. Το αν έχει φαντασία, θάρρος, προνοητικότητα, να εξετάζει όλα τα δεδομένα και να μην παρασύρεται επιπόλαια από τις επιθυμίες του κλπ. Για παράδειγμα μια ηττοπαθής στάση, που πηγάζει από φόβο ή υποτίμηση του εαυτού, μπορεί να μας κάνει να θεωρούμε ότι δεν είμαστε ικανοί να κερδίσουμε έναν που θεωρούμε ισχυρότερο αντίπαλο και αυτό είναι αρκετό στο να μας οδηγήσει να χάσουμε. Δηλαδή αντιλήψεις ηττοπάθειας να σε οδηγούν σε “αθέλητη” απόσπαση της προσοχής από τον στόχο ώστε τελικά να βγεις νικημένος.

                                                                                  Δ. ΠΕΤΡΙΔΗΣ



Δεν υπάρχουν σχόλια: