10.5.11

ο Καντ και τα κινητρα της δρασης

Immanuel Kant(1724-1804)
 Θα κάνουμε στη σημερινή ανάρτηση μια αναφορά στον Καντ ο οποίος διαχώρισε τη θέση του από τον αγγλοσαξονικό εμπειρισμό και ωφελιμισμό που στηρίχθηκε στον Thomas Hobbes και οι απόψεις που παρουσίασε για την ανθρώπινη συμπεριφορά και τα κίνητρα της θεμελίωσαν αυτό που ονομάστηκε δεοντοκρατία.
Ο Καντ βασίσθηκε στην λογική που έχει αναπτύξει ο άνθρωπος, ώστε μέσω αυτής και αγνοώντας σε μεγάλο βαθμό την εμπειρία, θα μπορέσει να φθάσει στην ενόραση της ηθικής υποχρέωσης. Η θεμελίωση της ηθικότητας για τον Καντ γίνεται με βάση αρχές που είναι a priori και που είναι ανεξήγητες από τα δεδομένα των αισθήσεων και δεν έχουν ανάγκη από καμία αιτία που να τις δικαιολογεί. Έτσι οι ηθικές έννοιες είναι γνώσεις διανοητικές που δεν πηγάζουν από την εμπειρία αλλά από την καθαρή νόηση, δηλαδή το λόγο. Για τον Καντ ο άνθρωπος πρέπει να ενεργεί σύμφωνα με τις επιταγές του καθήκοντος, όπως το επιβάλει ο λόγος και ο βαθύτερος καθαρός εαυτός του. Έρχεται δηλαδή σε αντίθεση με τους Άγγλους ηθικούς φιλοσόφους, αναζητώντας την πηγή των ηθικών αρχών στη σφαίρα του λόγου και όχι στη σφαίρα της εμπειρίας.

Η απάντηση που δίνει ο Καντ για τα θεμέλια του ηθικού νόμου είναι ότι πρέπει να πράττουμε έτσι ώστε κάθε πράξη μας να μπορεί να αποτελέσει καθολικό νόμο. Η περίφημη κατηγορική προσταγή. Για την ηθική δράση δηλαδή, πρότεινε τον κανόνα της καθολίκευσης. Δηλαδή για να αποφύγουμε ή να κρίνουμε μια παραβατική συμπεριφορά, κάνουμε το ερώτημα τι θα γινόταν αν έκανε ο καθένας το ίδιο, ερώτημα που μπορούμε να το απευθύνουμε στον καθένα. «Επέλεξε ελεύθερα τις αρχές σου και πράττε έτσι ώστε η ρυθμιστική αρχή της βούλησής σου να μπορεί να καταστεί συγχρόνως καθολικός νόμος». (Αυτή η κατηγορική προσταγή έχει διαφορά από το "μη κάνεις στους άλλους αυτό που δεν θέλεις να σου κάνουν εσένα". Όπως έχει πει κάποιος, ένας που καταδικάσθηκε μπορεί να εκσφενδονίσει αυτή την προσταγή στον δικαστή του).
Ο Καντ κινήθηκε από ανθρωπιστικούς λόγους και εμπνευσμένος από δημοκρατικές ιδέες. Πίστευε ότι η κατηγορική του προσταγή μπορεί να γίνει αποδεκτή από κάθε λογικό άνθρωπο ώστε να δημιουργήσουμε καλύτερες κοινωνίες.
Για τα κίνητρα των πράξεων, το μόνο κριτήριο που δέχεται σαν αποδεκτό, είναι ο σεβασμός στον καθολικό νόμο. Δηλαδή ο έμπορος που δεν κλέβει τον πελάτη του
 και το κάνει με κριτήριο να τον κρατήσει σαν πελάτη στο μέλλον, δεν υπάγεται στα κριτήρια της καλής βούλησης, επειδή υπάρχει υπολογισμός ατομικός στην κρίση του. Ο Καντ απορρίπτει σαν υποδεέστερες μορφές ηθικής δράσης, την ωφελιμιστική στάση στις συναλλαγές των ανθρώπων. Θεωρεί σαν ανώτερη στάση όταν ξεφεύγει κανείς από τον ωφελιμισμό και δρα με βάση μια αίσθηση καθήκοντος, με την έννοια που αναφέρθηκε παραπάνω. Υπέρτατο κριτήριο στη δράση μας και αυτό που είναι πιο αποδεκτό, για τον Καντ, είναι η έννοια του καθήκοντος, αυτού που πρέπει να κάνουμε.
Πως το κρίνει αυτό ο καθένας; Ο Καντ σε αυτό δεν δίνει καμία συνταγή. Δηλαδή δεν θεωρεί και σωστά ότι υπάρχει ένας ηθικός νόμος, επουράνιος ή οτιδήποτε άλλο. Αυτό το ορίζει ο καθένας.
Θα μπορούσαμε να πούμε ότι σε κάποιο βαθμό είναι ανάλογο με την μετασυμβατική ηθική, στο ανώτερο στάδιο της εξέλιξης της, στη σταδιοποίηση που κάνει ο Kohlberg και για την οποία έγινε αναφορά στην ανάρτηση για την γνωστική και ηθική ανάπτυξη. Η μετασυμβατική ηθική που περιγράφει ο Kohlberg προκύπτει από τον συνδυασμό του ατομικού συμφέροντος με το κοινωνικό και την εξέλιξη ωρίμανση του κάθε ατόμου. Από το παιδικό στάδιο ή και το ζωώδες, της υποταγής και της τιμωρίας, φθάνει στο στάδιο όπου τοποθετεί τον εαυτό και τα συμφέροντα του σε μια πιο μακροπρόθεσμη προοπτική, με βάση πιο καθολικές αρχές, όπως αυτές της δικαιοσύνης, της ισότητας και του σεβασμού της αξιοπρέπειας των άλλων και κρίνει τις ηθικές αξίες και πράξεις με βάση τέτοιες ή άλλες γενικότερες  αρχές. Αυτό προκύπτει μέσα από την ανάπτυξη της λογικής, της γνώσης και του αυτοελέγχου, που ενσωματώνει όμως όλες τις πλευρές του εαυτού και των κινήτρων της δράσης του, που μέσα σ΄αυτά βασικά κίνητρα είναι η ευχαρίστηση, η ικανοποίηση των επιθυμιών του. Οι οποίες όμως εκφράζονται, ικανοποιούνται διαφορετικά στη διαδικασία εξέλιξης του εαυτού.
Πράγματι οι ηθικές αρχές ενυπάρχουν και εκδηλώνονται σε μια ακολουθία, καθώς ξεδιπλώνεται η ανάπτυξη του εαυτού και με αυτή την έννοια ο Καντ θεώρησε ότι υπάρχουν μέσα μας.
Για να δώσουμε απάντηση σε πολλά προβλήματα που απασχόλησαν τη φιλοσοφία στους προηγούμενους αιώνες ή για να εξηγήσουμε την ανθρώπινη συμπεριφορά, μπορούμε να το κάνουμε μόνο αν δούμε τον άνθρωπο σαν μια στιγμή μιας εξελισσόμενης διαδικασίας, που αυτή η στιγμή περιλαμβάνει, κουβαλάει μέσα της την προηγούμενη εξέλιξη, το παρελθόν δηλαδή και ταυτόχρονα περιέχει και τις τάσεις της μελλοντικής εξέλιξης.  Δηλαδή στο πρόβλημα αν η γνώση, η αντίληψη του χώρου, του χρόνου, της ποσότητας, της ποιότητας, που πάνω σ’ αυτές στηρίχθηκε η ανάπτυξη των αρχών της λογικής αλλά και οι ηθικές αρχές, σαν εμπειρίες της μακραίωνης ανθρώπινης συμβίωσης, προϋπάρχουν μέσα μας ή είναι αποτέλεσμα της εμπειρίας, θα πούμε ότι αυτές οι αρχές υπάρχουν μέσα μας αν δούμε τον άνθρωπο απομονωμένα από την μακρόχρονη διαδικασία της εξέλιξης. Αν όμως τον δούμε στα πλαίσια της ιστορικής του διαδρομής τότε θα πούμε ότι είναι αποτέλεσμα της εμπειρίας, της αλληλεπίδρασης του με το περιβάλλον. Αν δεν δούμε τα πράγματα από αυτή την οπτική, από την εξελικτική δηλαδή διαδικασία και το πώς προέκυψε η ανάπτυξη της γνώσης, της λογικής και των ηθικών αρχών και ποια ήταν και είναι τα κίνητρα των πράξεων των ανθρώπων, που δεν μπορεί να είναι τίποτε άλλο από ωφελιμιστικά σε τελευταία ανάλυση(αυτό που διαφέρει είναι ο βαθμός ανάπτυξης, εξέλιξης της προσωπικότητας του κάθε ατόμου, ώστε να εντάσσει τα συμφέροντα του εαυτού σε όλο και πιο διευρυμένα πλαίσια), δεν μπορούμε να εξηγήσουμε τίποτε. Υπάρχουν πολυποίκιλες πράξεις που τα κίνητρά τους θα λέγαμε ότι είναι στενά ωφελιμιστικού χαρακτήρα και οι οποίες πράξεις μάλιστα θα λέγαμε ότι θα ήταν λάθος να γινόταν από καθήκον και όχι από απλή ευχαρίστηση. Για παράδειγμα, όπως έχει ειπωθεί πολύ πετυχημένα, αν ένας εραστής φιλούσε την ερωμένη του από καθήκον θα ήταν για κλάματα ή η αγάπη ενός γονιού για τα παιδιά του ή η χαρά που του δίνει να παίζει μαζί τους κτλ.
Βέβαια τον Καντ τον ενδιαφέρουν οι πράξεις που έχουν ηθικές διαστάσεις και το άριστο γι αυτόν βρίσκεται στην αίσθηση του καθήκοντος. Το αίτημα του Καντ να πράττεις σύμφωνα με την αίσθηση του καθήκοντος σημαίνει ότι ο εαυτός αίρεται σε ένα επίπεδο δικαιοσύνης και αντικειμενικότητας όπου συμπεριλαμβάνεται μέσα και ο εαυτός στον ίδιο βαθμό όπως και των άλλων. Τοποθετώντας τον σε ένα πλαίσιο που έχει σχέση με το πώς θα θέλαμε να λειτουργούν οι ανθρώπινες σχέσεις.
Η δραστηριότητα μας όμως έτσι κι αλλιώς, δεν μπορεί να αποσπαστεί από τα κίνητρα που έχουμε και να αποδοθεί σε μια γενική έννοια καθήκοντος ανεξάρτητου από αυτά. Αυτά τα κίνητρα μπορεί να διαφέρουν σε διάφορες φάσεις της ανάπτυξης, να είναι άλλα πιο σταθερά και άλλα πρόσκαιρα αλλά όλα όμως έχουν σχέση με το πως αντιλαμβανόμαστε το συμφέρον του εαυτού σε κάθε στιγμή. Είτε έχει μια πιο στενή εγωιστική προσέγγιση είτε βλέπει το συμφέρον του εαυτού μέσα σε ένα πιο ευρύτερο πλαίσιο. Στην αξιολόγηση αυτή μπλέκονται πολλοί παράγοντες που έχουν σχέση με το ποιες συμπεριφορές επικρατούν καθώς και ένα πλέγμα πολλών τυχαίων παραγόντων. Τα κίνητρα τις περισσότερες φορές, τα πιο βασικά τουλάχιστον, έχουν σχέση με τα συναισθήματα.
Θα μπορούσαμε επίσης εδώ να επισημάνουμε ότι η συμπεριφορά που μας ικανοποιεί περισσότερο είναι αυτή που μας προκαλεί ευχαρίστηση. Δηλαδή ότι κάνουμε το κάνουμε επειδή μας προκαλεί ικανοποίηση και ευχαρίστηση. Ακόμη κι αυτό που θεωρείται καθήκον να μας δημιουργεί την αίσθηση της ικανοποίησης και ευχαρίστησης. Αυτό προϋποθέτει ότι βρισκόμαστε σε αρμονία με τα σύνολα στα οποία θέλουμε να ανήκουμε αλλά και τον εαυτό μας. 
 Όταν κάνουμε κάτι που μας ενδιαφέρει και μας αρέσει, το κάνουμε δηλαδή με ευχαρίστηση, δεν μας κουράζει και μας προσφέρει ικανοποίηση απλά και μόνο επειδή το κάνουμε. Η ανταμοιβή βρίσκεται στην ίδια την πράξη. Το αντίθετο συμβαίνει όταν κάνουμε κάτι καταναγκαστικά, που δεν ικανοποιεί τις επιθυμίες μας ή πολύ περισσότερο να νοιώθουμε ότι μας βλάπτει. Και εδώ η βλάβη για τον εαυτό ή αν το ονομάσουμε τιμωρία βρίσκεται μέσα στην πράξη.
Η ικανοποίηση των επιθυμιών μας αποτελεί και το βασικό κίνητρο της ίδιας της ανάπτυξης του εαυτού. Όλη η ιστορία της ανθρωπότητας αλλά και ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε, στηρίχθηκε στην πάλη για την ικανοποίηση των επιδιώξεων και των αναγκών των ξεχωριστών ανθρώπων ή των ομάδων στις οποίες συμμετείχαν είτε αυτές ήταν η φυλή είτε αργότερα τα έθνη, οι κοινωνικές τάξεις κλπ και δεν θα μπορούσε να είναι διαφορετικά.
Στη δράση μας χρειαζόμαστε κίνητρα που θα μας προσφέρουν κάποια ικανοποίηση ή ευχαρίστηση. Αν δεν υπάρχουν θα πρέπει μερικές φορές να τα κατασκευάσουμε. Για παράδειγμα διάφορα πράγματα που πρέπει να κάνουμε , μια εργασία που μας φαίνεται βαρετή ή η δουλειά μας η ίδια, πρέπει να έχουμε ή να δημιουργούμε κίνητρα και για να έχουμε καλύτερο αποτέλεσμα αλλά και για μας τους ίδιους να μη νοιώθουμε ότι ξοδεύουμε τον εαυτό μας άδικα. Αυτά μπορεί να είναι των πιο διαφορετικών ειδών. Συνήθως βέβαια πολύ ισχυρά είναι τα οικονομικά κίνητρα αλλά μπορεί να είναι και άλλου τύπου, επιβράβευσης του εαυτού, αναγνώρισης του κτλ, ανάλογα με το πώς αντιλαμβάνεται ο καθένας τη θέση του στον κοινωνικό του χώρο. Ή σε ορισμένες περιπτώσεις να βρούμε μια ..καλή αυταπάτη. Αυτό δεν σημαίνει να υπομένουμε μια κατάσταση που είναι σε βάρος μας, εφευρίσκοντας διάφορα απατηλά κίνητρα, ξεγελώντας τον εαυτό μας αλλά εκεί που μπορούμε να την αλλάξουμε την κατάσταση να την αλλάζουμε.

Ο εγκέφαλος λειτουργεί με τη λογική της καλύτερης εξυπηρέτησης των συμφερόντων του εαυτού. Για παράδειγμα θυμόμαστε αυτά που μας ενδιαφέρουν, προσανατολίζουμε όλο το σκεπτικό μας και την προσοχή μας ανάλογα με το τι μας ενδιαφέρει και στη διάρκεια αυτή μπορεί να μη συνειδητοποιούμε τι άλλο συμβαίνει γύρω μας. Θα ξυπνήσουμε από τον ανεπαίσθητο ήχο που μας ενδιαφέρει ενώ δεν θα ακούσουμε τα κανόνια ή θα αδιαφορήσουμε. Ανάλογα ερμηνεύουμε την πραγματικότητα γύρω μας με βάση προσχηματισμένα πρότυπα συμπεριφοράς. Επειδή έχουμε να αφομοιώσουμε πολλά πράγματα, επικεντρώνουμε σ’ αυτά που μας ενδιαφέρουν. Ανάλογα με το επάγγελμα μας δίνουμε και αντίστοιχη προσοχή στο τι θυμόμαστε. Και πολλά άλλα παραδείγματα.
Η ανάγκη ύπαρξης κινήτρων αποδεικνύει τον ωφελιμιστικό χαρακτήρα της συμπεριφοράς μας.
Για λόγους για τους οποίους και άλλες φορές έχει γίνει αναφορά, το ότι δηλαδή είναι ισχυρές οι κοινωνικές επιταγές, τα ατομικά κίνητρα φιλτράρονται μέσα από αυτές. Γι αυτό συνήθως φροντίζουμε να εμφανίζουμε σαν κίνητρα των πράξεων μας κοινωνικά αποδεκτά κίνητρα, ενώ κατά βάθος ξέρουμε ότι αυτά είναι πιο ιδιοτελή. Τα πιο βασικά κίνητρα που καθορίζουν και όλο τον τρόπο της δραστηριότητας μας, τις περισσότερες φορές είναι καλά κρυμμένα στα βάθη του είναι μας, πίσω από γερές άμυνες, και μεταμορφώσεις, μιας και συνήθως δεν είναι κοινωνικά αποδεκτά. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι εξελικτικά μέσα μας βρίσκεται ένα θηλαστικό, άγριο ή λιγότερο άγριο, που παλεύει για επιβίωση με διάφορες εναλλακτικές δυνατότητες που έχει αποκτήσει μέσα απο τη μακραίωνη εξέλιξη. Πολλές φορές, όταν αυτά τα κίνητρα πηγάζουν απο συναισθήματα που είναι πολύ έντονα φορτισμένα, κουβαλάνε δηλαδή μεγάλο φορτίο “ενέργειας", παίρνουν το χαρακτήρα των προσωπικών "δαιμόνων". Όταν καταλάβεις (“..μυρίζω το στοιχειό του" που λέει κι ο Σαββόπουλος στο "μακρύ ζεϊμπέκικο για το Νίκο") μπορείς και να ξέρεις καλύτερα πως και γιατί ενεργεί ο καθένας. Στην ψυχανάλυση αλλά και σε μια διαδικασία αυτοανάλυσης και αυτεπίγνωσης όσο τα πλησιάζουμε τόσο οι άμυνες για την αποκάλυψη τους γίνονται μεγαλύτερες, μεταμορφώνονται, ώσπου να φθάσουμε τελικά να μην μας φοβίζουν. Τότε γίνεται με κάποιο τρόπο η συμφιλίωση με τον εαυτό και ότι φοβίζει σ’ αυτόν αλλά και πέρασμα σε ένα πιο υψηλό επίπεδο αυτεπίγνωσης και αυτοπεποίθησης. Το ‘’γνώθι σαυτόν’’ που υπήρχε στην είσοδο του μαντείου των Δελφών, σαν αξία είναι καλά γνωστή από την αρχαιότητα.
Η αίσθηση των υποχρεώσεων μας προς τους άλλους στα πλαίσια της κοινωνικής συμβίωσης συνήθως έχει έναν χαρακτήρα υποχρέωσης, συμμόρφωσης προς κάποιους κανόνες που πρέπει να υπακούμε. Αυτή η συμμόρφωση μπορεί να έχει διάφορα επίπεδα Για παράδειγμα μπορεί να έχει σχέση απλά με την απειλή της τιμωρίας  ή σε ένα διαφορετικό επίπεδο την επιδίωξη επιδοκιμασίας στο πρόσωπο μας από τους γύρω ή από ένα ενσωματωμένο υπερεγώ που μας λέει τι πρέπει να κάνουμε και να μας επιβραβεύει όταν κάνουμε το σωστό όπως μας επιβράβευαν οι γονείς μας όταν ήμασταν παιδιά. Είναι η εσωτερικευμένη πειθαρχία στα τοτέμ των πρέπει και στα ταμπού των απαγορεύσεων. Διάφορα σύνολα ή ιδέες στα οποία μπορεί να είναι ενταγμένο το άτομο ασκούν την επίδραση τους με ανάλογο τρόπο.
Με κοινωνικά σύνολα όμως με τα οποία είμαστε πιο στενά συνδεδεμένοι, οικογένεια, φίλοι, άλλες ομάδες μέσα στις οποίες ο εαυτός αναπτύχθηκε, οι σχέσεις είναι διαφορετικές. Δίνουμε περισσότερα πράγματα και με ευχαρίστηση, επειδή έχουμε πάρει επίσης. Αυτό το αίσθημα μπορεί να πάρει και γενικότερο χαρακτήρα μέσα απο την κατανόηση της γνώσης ότι ο εαυτός προάγεται όταν λειτουργεί σαν μέρος ενός ευρύτερου συνόλου, όλων των ανθρώπων αλλά και της φύσης, αποδίδοντας στους άλλους αυτά που με μια γενική έννοια έχει πάρει και να το κάνει παίρνοντας ικανοποίηση από αυτό. Επιλέγοντας κατά το δυνατόν να κάνει αυτά τα πράγματα που του δίνουν ευχαρίστηση, κάνοντάς τα με αγάπη ακριβώς επειδή του δίνουν ευχαρίστηση. 
                                                                                                  Δ. ΠΕΤΡΙΔΗΣ





Δεν υπάρχουν σχόλια: