7.1.12

Ο ΛΟΝΤΟΝ - Η ΦΤΕΡΝΑ - Ο ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ


Jack London(John Griffith Chaney) 1876-1916.
Φωτογραφία του 1903.
Σχολιάζει ο Θανάσης Μπαντές
   
Γραμμένη το 1908 η «Σιδερένια Φτέρνα» του Τζακ Λόντον διεκδικεί επικαιρότητα που ξεπερνά κάθε προηγούμενο. Η επικαιρότητα της Φτέρνας δεν έχει να κάνει με τις μαρξιστικές ιδέες που παρουσιάζονται έμπρακτα, ούτε με τις ορδές των εξαθλιωμένων που ξεπηδούν σε κάθε σελίδα. Ούτε ακόμη με την τελική σύγκρουση στο Σικάγο, όπου στρατός και αστυνομία καταπνίγουν την αγανάκτηση του πλήθους που βγαίνει στους δρόμους να διεκδικήσει αυτό που του ανήκει. Η επικαιρότητα έγκειται στην ίδια τη δομή του καπιταλισμού, στον αδηφάγο ανταγωνισμό του, που δεν είναι τίποτε άλλο από τη φρικαλέα όψη του απάνθρωπου. Ο καπιταλισμός, από τη φύση του, διαχωρίζει τους ανθρώπους σ’ αυτούς που έχουν και σ’ αυτούς που δεν έχουν. Αυτοί που έχουν οφείλουν να τσαλαπατήσουν τους μη έχοντες γιατί αλλιώς θα συντριβούν οι ίδιοι. Αυτοί που δεν έχουν οφείλουν να ανατρέψουν την κατάσταση για να επιβιώσουν. Αυτή η απλούστατη πραγματικότητα είναι το θέμα του Λόντον που ξεδιπλώνεται τόσο βίαια, τόσο ασφυκτικά, τόσο αιματηρά κι απροκάλυπτα που ξεπερνά τα όρια της αγανάκτησης ή της επαναστατικής προτροπής, της συνειδητοποίησης του αδιεξόδου ή της κραυγαλέας καταγγελίας και παίρνει διαστάσεις ιστορικού ντοκουμέντου της ανθρώπινης βαρβαρότητας. Είναι το χρονικό της καπιταλιστικής δυστυχίας που σταδιακά γίνεται μνημόσυνο. Το μνημόσυνο της ανθρώπινης αξιοπρέπειας που έχει κηδευτεί προ πολλού.
Η κεντρική ηρωίδα – Αίηβις Έβερχαρντ – είναι κόρη διακεκριμένου καθηγητή πανεπιστημίου και ζει ξένοιαστη, σε βαθμό αφέλειας, ζωή.
 Ο πατέρας της, άνθρωπος ανήσυχος, προοδευτικός και βαθιά ανθρωπιστής, διοργανώνει βραδινές συνεστιάσεις στο σπίτι προσκαλώντας ανθρώπους διαφόρων πολιτικών και φιλοσοφικών πεποιθήσεων. Οι συζητήσεις αντικατοπτρίζουν όλο το ιδεολογικό πλαίσιο της εποχής, μέχρι τη στιγμή που εμφανίζεται ο επαναστάτης Έρνεστ Έβερχαρντ. Ο πατέρας της Αίηβις τον είχε συναντήσει τυχαία στο δρόμο να εκφωνεί λόγο σε ομάδα εργατών ανεβασμένος σ’ ένα βαρέλι. Χωρίς να διστάσει τον κάλεσε σπίτι. Την ίδια βραδιά είχε προσκαλέσει κι ανθρώπους της εκκλησίας. Μ’ αυτή ακριβώς τη συζήτηση ξεκινά ο Λόντον το μυθιστόρημα δείχνοντας τις διαθέσεις του από την αρχή. Η Αίηβις μένει κατάπληκτη από τις ιδέες και τους τρόπους του Έβερχαρντ, ο οποίος κατατροπώνει ιδεολογικά όλους τους επιφανείς εκπροσώπους της εκκλησίας. Αρχικά φιλικός, αλλά σταδιακά, ανεβάζοντας τους τόνους, φτάνει στην προκλητικότητα καταδεικνύοντας την ιδεολογική γύμνια των αντιπάλων του και κυρίως τη συμμαχία της εκκλησίας με την άρχουσα τάξη σε βάρος του προλεταριάτου. Εκπροσωπώντας τον μαρξιστικό υλισμό σαρκάζει κάθε απροσδιόριστη πνευματική ανησυχία. Η αναφορά του πνευματικού προβληματισμού για το πόσοι άγγελοι χωράνε στο κεφάλι της καρφίτσας είναι ξεκάθαρος χλευασμός. Το ερώτημα τι πρόσφεραν οι εκκλησιαστικές μεταφυσικές αναζητήσεις στον άνθρωπο – πέρα από μια πρόσκαιρη ευχαρίστηση – μένει οριστικά αναπάντητο. Ο υλισμός που εκπροσωπείται από την επιστήμη, από την πειραματική επαλήθευση, από το αμείλικτο των γεγονότων, πρόσφερε στον άνθρωπο φάρμακα και δρόμους και ρούχα. Οι μεταφυσικοί διαρκώς υποχωρούν ιδεολογικά μπροστά σε μια επιστήμη που καλπάζει και που βασίζεται στα γεγονότα. Μόνο με την αναθεώρηση και τον επαναπροσδιορισμό της ιδεολογίας τους σε ευρύτερα δεδομένα εξασφαλίζουν την επιβίωση, καθώς η επιστήμη, και μόνο η επιστήμη χαράζει το δρόμο. Η τελική απάντηση για το ρόλο της εκκλησίας είναι η χαριστική βολή. «Δεν έχετε τίποτα κοινό με την εργατική τάξη. Τα χέρια σας είναι τρυφερά γιατί άλλοι εργάζονται για σας. …..Τα μυαλά σας είναι γεμάτα θεωρίες που χρησιμεύουν για υποστηρίγματα στην υπάρχουσα τάξη πραγμάτων……προστατεύσετε με τη διδασκαλία σας τα συμφέροντα των αφεντικών σας, αλλά μην πλησιάζετε την εργατική τάξη….Δεν μπορείτε να ανήκετε τίμια και στα δύο στρατόπεδα…...».
Τα γεγονότα που ακολουθούν είναι καταιγιστικά. Η Αίηβις ερωτεύεται τον Έρνεστ και κοντά του γνωρίζει μια τερατώδη πραγματικότητα. Ένα σκοτεινό κόσμο που μέχρι πρότινος αγνοούσε. Βουτάει μέσα σε παραπήγματα γνωρίζοντας ανάπηρους βιομηχανικούς εργάτες που ακρωτηριάστηκαν στην παραγωγή και πετάχτηκαν στα σκουπίδια. Βουτάει ανάμεσα στους τρελούς και τους απελπισμένους που δουλεύουν για ένα πιάτο φαΐ 12 και 15 ώρες. Στους σύγχρονους σκλάβους που αναγκάζονται να ρίχνουν και τα ανήλικα παιδιά τους στην αδυσώπητη βιομηχανική σκλαβιά. Στους ανθρώπους που κάνουν οτιδήποτε για να επιβιώσουν. Στους ανθρώπους της αβύσσου. Η μέχρι τότε ζωή της γίνεται κομμάτια. Ο Λόντον παρουσιάζει ταυτόχρονα την αθεράπευτη οδύνη του προλεταριάτου από τη μια και την παραλυτική άγνοια της άρχουσας τάξης από την άλλη. Οι κυρίες του καλού κόσμου περνούν τη ζωή τους διοργανώνοντας κοσμικά πάρτι και είναι αφόρητα πολυάσχολες κι, ως εκ τούτου, μόνιμα κουρασμένες. Ταυτόχρονα διατηρούν υπηρέτες για τα σκυλιά τους. Η παντελής ανοησία αυτών των κοσμικών κύκλων και η παράλληλη ανείπωτη αίσθηση αξιοπρέπειας που διατηρούν και που εκδηλώνεται σχεδόν πρωτόγονα, αφού στηρίζεται καθαρά σε κανόνες υπεροχής, είναι η φρικαλέα όψη της ύψιστης βαρβαρότητας που συγκαλύπτεται κάτω από εκλεπτυσμένες συμπεριφορές καταδικασμένες στην υποκρισία. Η άρχουσα τάξη έχει λύσει τα προβλήματά της. Υιοθετεί συμπεριφορές και νοοτροπίες που από θέση αρχής εξασφαλίζουν την ανωτερότητά της, δηλαδή έχει θωρακιστεί και ιδεολογικά. Οι υψηλές της αναζητήσεις είναι η μεγαλύτερη απόδειξη. Φυσικά, αν κάποιος, έστω και στο ελάχιστο, τις αμφισβητήσει εκτοπίζεται. Γίνεται εχθρός. Οφείλει να συντριβεί. Όταν η Αίηβις κάνει ενοχλητικές ερωτήσεις στον καλό κόσμο εισπράττει πληρωμένες απαντήσεις, δουλεμένες εκ των προτέρων, κλειστές πόρτες και περιφρόνηση. Το στερεότυπο των προμελετημένων – αποφθεγματικών απαντήσεων δεν είναι παρά τα ιδεολογικά στεγανά της κεφαλαιοκρατίας, που μοιραία καταφεύγουν στον κυνισμό. Ο καλός κόσμος στα χέρια του Λόντον γίνεται μια χυδαία καρικατούρα. Όταν ο Έρνεστ, στην περιβόητη συνάντηση των φιλομαθών, τους απειλεί λέγοντάς τους ότι οι προλετάριοι θα τους αφαιρέσουν κάθε προνόμιο επαναστατώντας, ο εκπρόσωπος των κεφαλαιοκρατών Γουίκσον είναι ξεκάθαρος: «Όταν θα απλώσετε τα χέρια σας να αρπάξετε τα παλάτια μας θα σας δείξουμε τι σημαίνει δύναμη. Θα απαντήσουμε με οβίδες και ριπές πολυβόλων. Θα λιώσουμε τους επαναστάτες κάτω από τη φτέρνα μας και θα περπατήσουμε πάνω στα πρόσωπά σας» κι αυτή ακριβώς είναι η «Σιδερένια Φτέρνα». Κάπως έτσι χτίστηκε ο καπιταλισμός μες τους αιώνες.
Ο ανάπηρος Τζάκσον φυτοζωεί πλέκοντας βούρλα έξω από την παράγκα του. Η εταιρεία κατάφερε να του στερήσει κάθε αποζημίωση που δικαιούταν μετά το εργατικό ατύχημα. Ο πετυχημένος δικηγόρος της τα κατάφερε απολύτως, ανεβάζοντας τα κέρδη. Φυσικά και οι δικαστές δεν τον έφεραν σε δύσκολη θέση. Εξάλλου κανένας εργάτης δεν τόλμησε να πει την αλήθεια. Όσο για τον επιστάτη ήταν εκ των προτέρων άνθρωπος εμπιστοσύνης. Και κάπως έτσι όλοι βρίσκονται στα πλοκάμια της σιδερένιας καπιταλιστικής φτέρνας. Όλοι δουλεύουν γι’ αυτήν. Οι δικαστές, οι πολιτικοί, η αστυνομία, ο στρατός, οι δημοσιογράφοι, η εκκλησία, οι πάντες. Ο καθένας στο δικό του ρόλο. Η σιδερένια φτέρνα γιγαντώνεται. Δημιουργεί τραστ και γίνεται παντοκρατορία. Οι μεγαλοπαραγωγοί αγροτικών προϊόντων είναι αδύνατο να διοχετεύσουν τα προϊόντα τους στην αγορά χωρίς τη μεσολάβηση των τραστ. Για τους μικροκαλλιεργητές ούτε συζήτηση. Οι βιοτέχνες επίσης εξαφανίζονται, αφού δεν αντέχουν τον ανταγωνισμό. Όλοι σταδιακά γίνονται υπηρέτες των τραστ που καθορίζουν τα πάντα. Τα κέρδη αυξάνονται με ασύλληπτους ρυθμούς κι ο κόσμος γνωρίζει εξαθλίωση χωρίς προηγούμενο. Τα τραστ, εκμεταλλευόμενα την τεχνολογία και το εξαθλιωμένο εργατικό δυναμικό, παράγουν περισσότερα από αυτά που μπορούν να καταναλωθούν. Το πλεόνασμα αυτό είναι ένα τεράστιο πρόβλημα. Δεν υπάρχει άλλη λύση από το να πουληθεί στο εξωτερικό. Αυτό δημιουργεί σύγκρουση συμφερόντων με τους κεφαλαιοκράτες άλλων χωρών. Ο πόλεμος που θα έφερνε τους εξαθλιωμένους εργάτες στα χαρακώματα αποφεύγεται από τη δράση των σοσιαλιστών. Οι διαρκείς απεργίες αντιμετωπίζονται με καταστολή και με τη δημιουργία μιας νέας τάξης προνομιούχων εργατών που διασπά το μαζικό κίνημα. Ο Λόντον, με ολοφάνερη οργή, ολοκληρώνει με το ρέκβιεμ του Σικάγο. Ρακένδυτες μάζες δολοφονούνται ομαδικά από τα πυρά της αστυνομίας σ’ ένα μακελειό που οι ιθύνοντες είχαν σχεδόν εκβιάσει. Οι περιγραφές του είναι σπαρακτικές. Η επίδειξη δύναμης του κράτους – υπηρέτη της φτέρνας δεν είναι παρά η επιβεβαίωση των λόγων του Γουίκσον. Η φτέρνα περπάτησε στα πρόσωπά τους και κάπως έτσι το βιβλίο παίρνει διαστάσεις μαρξιστικού εγχειριδίου.
Σήμερα, αυτές οι μαρξιστικές ιστορίες εξακολουθούν να βρίσκονται μπροστά μας, όχι ως προφητεία, αλλά ως αναπόδραστο δεδομένο. Τα τραστ πλέον έχουν γιγαντωθεί τόσο πολύ που χρειάζονται όλο τον πλανήτη για να διαθέσουν την παραγωγή τους και φυσικά κάθε ιδέα που εμποδίζει τα τραστ δεν είναι παρά οπισθοδρόμηση. Η πρόοδος συνδέεται πάντα με τα συμφέροντα των πολυεθνικών. Η παγκόσμια νομοθεσία ρυθμίζει τα θέματα αυτά ξεκάθαρα. Η παγκοσμιοποίηση που φέρνει ασύλληπτα κέρδη στις πολυεθνικές και που εκβιάζει τους εργαζομένους να επιστρέψουν σε εργασιακές σχέσεις άλλων εποχών είναι πρόοδος. Το διεθνές κεφάλαιο δεν έχει την ανάγκη των εργαζομένων. Στον τρίτο κόσμο υπάρχουν ορδές που παρακαλούν να δουλέψουν για ένα πιάτο φαΐ. Το δίλημμα είναι απλό: ή θα κάνεις το ίδιο ή θα μείνεις άνεργος. Με δυο λόγια βιώνουμε σταδιακά τη μέγγενη του απάνθρωπου καπιταλισμού του περασμένου αιώνα. Οι πολιτικοί, στα πλαίσια της προόδου, υπηρετούν απολύτως τα συμφέροντα των πολυεθνικών, αφού οι τελευταίες τους χρηματοδοτούν. Αφήνουν ανεξέλεγκτο το τοπίο της παγκόσμιας αγοράς, αφού οι πολυεθνικές αυτό θέλουν, πράγμα που φυσικά είναι πρόοδος. Οι κανόνες είναι απαραίτητοι για τη συνύπαρξη, αλλά όχι για την οικονομία που προφανώς δεν αφορά την κοινωνία, αλλά ρυθμίζεται από μόνη της. Η έλλειψη κανόνων δεν είναι τίποτε άλλο από την καπιταλιστική ζούγκλα που ευνοεί μόνο τους ισχυρούς. Προσπαθούν να μας πείσουν ότι η ανταγωνιστικότητα της οικονομίας είναι πάντα προς όφελος του καταναλωτή κι όχι των πολυεθνικών που έχουν και το μαχαίρι και καρπούζι. Η σιδερένια φτέρνα δηλαδή περνά από τα πρόσωπά μας κι οι δημοσιογράφοι περισσότερο εκφοβίζουν παρά ενημερώνουν κι ο εκφοβισμός δεν είναι παρά η μέγιστη συγκάλυψη. Όσο για την καταστολή, δε νομίζω ότι χρειάζεται να πούμε πολλά. Οι σχολές των κατασταλτικών δυνάμεων είναι οι μόνες με επαγγελματικό μέλλον. Το μόνο που δεν προέβλεψε ο Λόντον είναι ο ρόλος των τραπεζών που θα βούλιαζαν τα κράτη τζογάροντας τα λεφτά του κόσμου. Είχε μείνει στην εποχή όπου το κεφάλαιο για να βγάλει κέρδος χρειαζότανε τουλάχιστο παραγωγή. Ο σύγχρονος καπιταλισμός τον ξεπέρασε. Τώρα το κεφάλαιο βγάζει απίθανα κέρδη χωρίς να παράγει τίποτε. Με εικονικές μετοχές, αεροδάνεια, σαπουνόφουσκες κτλ – παντελώς ακατανόητα – ποντάρει εδώ κι εκεί σ’ ένα πλανητικό καζίνο. Αν κερδίσει καρπώνεται τα κέρδη, αν χάσει πληρώνει ο κόσμος. Στις μέρες μας ο αγώνας δεν γίνεται για το ποιος θα ελέγχει τα λεφτά – αυτά προφανώς τα έχουν μαζέψει όλα – αλλά το ποιος θα ελέγχει τα χρέη. Ο Λόντον προβάλλει το όραμα του σοσιαλισμού κι αυτό που επίσης δεν μπορούσε να προβλέψει είναι ότι η κομμουνιστική Κίνα θα γινόταν καπιταλιστικός παράδεισος. Εμείς που το βλέπουμε, τι όραμα να προβάλλουμε;

                                            Θανάσης Μπαντές  abbades75@gmail.com

Δεν υπάρχουν σχόλια: