Ο κάθε βιολογικός οργανισμός και κατ' επέκταση το κάθε σύνολο, στην αλληλεπίδρασή τους με το περιβάλλον διαμορφώνουν κάποιες σχέσεις μαζί του, οι οποίες επιτρέπουν την συνέχιση της ύπαρξής τους μέσα σε κάποιο, μικρότερο ή μεγαλύτερο εύρος μεταβολής των περιβαλλοντικών συνθηκών. Η βασική ιδέα της εξέλιξης στηρίζεται στο ότι η αλλαγή των περιβαλλοντικών συνθηκών βάζει σε δοκιμασία την ικανότητα του οργανισμού να συνεχίσει να υπάρχει στις νέες συνθήκες. Κρίση σημαίνει ότι ο τρόπος λειτουργίας και οι σχέσεις που έχει αναπτύξει ένας οργανισμός ή ένα σύνολο με το περιβάλλον, σε κάποια φάση, λόγω της συνεχούς μεταβολής των περιβαλλοντικών δεδομένων, δεν εξασφαλίζουν την ομαλή συνέχιση της ύπαρξής τους. Σε ευρεία κλίμακα στους βιολογικούς οργανισμούς επιβίωναν αυτοί που είχαν αυτά τα χαρακτηριστικά που τους επέτρεπαν να λειτουργήσουν στις νέες συνθήκες. Οι υπόλοιποι εξαφανίζονταν.
Οι βιολογικοί οργανισμοί που ανέπτυξαν νοημοσύνη, απέκτησαν ικανότητα μάθησης, αυξάνοντας έτσι τις εναλλακτικές τους δυνατότητες και την ευλυγισία τους ώστε να προσαρμοσθούν και να μην καταστραφούν όταν η αλλαγή των συνθηκών ή οι προκλήσεις που αντιμετώπιζαν ήταν τέτοιες που ο τρόπος που λειτουργούσαν μέχρι τότε ήταν ανεπαρκής για την αντιμετώπισή τους.
Γι αυτό και οι άνθρωποι όπως και οι ανθρώπινες κοινωνίες έχουν την δυνατότητα να εξελίσσονται μέσα από διαδικασίες μάθησης, έχοντας πολύ περισσότερες δυνατότητες προσαρμογής, ενώ σε κατώτερα εξελικτικά είδη που η ικανότητα αυτή είναι πολύ μικρότερη, η δημιουργία δυσμενών συνθηκών που δεν μπορούν να εξυπηρετηθούν από το μέχρι τότε σύστημα σχέσεων με το περιβάλλον, δηλαδή πρότυπα συμπεριφοράς κλπ, τα οδηγεί σε καταστροφή.
Αν δεν προκύψουν συνθήκες που να βάζουν σε δοκιμασία το σύστημα αυτών των σχέσεων, όσον αφορά έναν άνθρωπο είναι τα πρότυπα συμπεριφοράς του, κατά κανόνα δεν υπάρχει ανάγκη αυτά να μεταβληθούν.
Στη σχέση ενός βιολογικού οργανισμού με το περιβάλλον
και πολύ περισσότερο αυτό αφορά τον άνθρωπο, που έχει εξελικτικά ενσωματωμένο μέσα του ένα σχέδιο νοητικής, συναισθηματικής ανάπτυξης, που σημαίνουν ένα ξεδίπλωμα αναγκών και επιθυμιών, ώστε να αναπτυχθεί σε όλο το εύρος η γκάμα των δυνατοτήτων του στη συνεχή προσπάθεια για ανάπτυξη και επιβίωση, φαίνεται να υπάρχει κάτι σαν αντίφαση. Δηλαδή για να υπάρξει η έκφραση αυτών των δυνατοτήτων, η ομαλή ανάπτυξη του οργανισμού χρειάζεται συνθήκες ομαλής, ευνοϊκής ένταξης στο σύνολο που θα ενταχθεί. Συνθήκες ενθάρρυνσης, ασφάλειας, αποδοχής, ώστε να ξεδιπλωθούν οι επιθυμίες και οι ανάγκες του και να υπάρξει ομαλή νοητική και ηθική ανάπτυξη. Αλλιώς θα είναι διαταραγμένη η ανάπτυξή του και η ένταξη στο σύνολο. Ο περιορισμός της έκφρασης αυτών των επιθυμιών και αναγκών, από τις πιο διαφορετικές αιτίες, σχέσεων στο στενό κοινωνικό περιβάλλον, λαθεμένες θρησκευτικές ή άλλες αντιλήψεις ή και αίσθησης κάποιας σωματικής αδυναμίας, υστέρησης πραγματικής ή φανταστικής σε κάποιο τομέα, συνιστά δυσμενή συνθήκη, που τις περισσότερες φορές οδηγεί σε καθήλωση ή διαταραχές στην ανάπτυξη. Αυτά αφορούν περισσότερο την περίοδο της ανάπτυξης τότε που διαμορφώνονται και τα βασικά πρότυπα συμπεριφοράς. Σε λίγες περιπτώσεις, αν διαθέτει τέτοια χαρακτηριστικά που θα το κάνουν ικανό να παλαίψει και να αναπτυχθεί ώστε να ξεπεράσει τις δυσμενείς συνθήκες, μπορεί να αναπτύξει ιδιαίτερα τις ικανότητες του σε διάφορους τομείς. Με παρόμοιο τρόπο λειτουργούν διάφορα κίνητρα που δημιουργούνται ώστε να υπάρξει ανάπτυξη και εξέλιξη.
και πολύ περισσότερο αυτό αφορά τον άνθρωπο, που έχει εξελικτικά ενσωματωμένο μέσα του ένα σχέδιο νοητικής, συναισθηματικής ανάπτυξης, που σημαίνουν ένα ξεδίπλωμα αναγκών και επιθυμιών, ώστε να αναπτυχθεί σε όλο το εύρος η γκάμα των δυνατοτήτων του στη συνεχή προσπάθεια για ανάπτυξη και επιβίωση, φαίνεται να υπάρχει κάτι σαν αντίφαση. Δηλαδή για να υπάρξει η έκφραση αυτών των δυνατοτήτων, η ομαλή ανάπτυξη του οργανισμού χρειάζεται συνθήκες ομαλής, ευνοϊκής ένταξης στο σύνολο που θα ενταχθεί. Συνθήκες ενθάρρυνσης, ασφάλειας, αποδοχής, ώστε να ξεδιπλωθούν οι επιθυμίες και οι ανάγκες του και να υπάρξει ομαλή νοητική και ηθική ανάπτυξη. Αλλιώς θα είναι διαταραγμένη η ανάπτυξή του και η ένταξη στο σύνολο. Ο περιορισμός της έκφρασης αυτών των επιθυμιών και αναγκών, από τις πιο διαφορετικές αιτίες, σχέσεων στο στενό κοινωνικό περιβάλλον, λαθεμένες θρησκευτικές ή άλλες αντιλήψεις ή και αίσθησης κάποιας σωματικής αδυναμίας, υστέρησης πραγματικής ή φανταστικής σε κάποιο τομέα, συνιστά δυσμενή συνθήκη, που τις περισσότερες φορές οδηγεί σε καθήλωση ή διαταραχές στην ανάπτυξη. Αυτά αφορούν περισσότερο την περίοδο της ανάπτυξης τότε που διαμορφώνονται και τα βασικά πρότυπα συμπεριφοράς. Σε λίγες περιπτώσεις, αν διαθέτει τέτοια χαρακτηριστικά που θα το κάνουν ικανό να παλαίψει και να αναπτυχθεί ώστε να ξεπεράσει τις δυσμενείς συνθήκες, μπορεί να αναπτύξει ιδιαίτερα τις ικανότητες του σε διάφορους τομείς. Με παρόμοιο τρόπο λειτουργούν διάφορα κίνητρα που δημιουργούνται ώστε να υπάρξει ανάπτυξη και εξέλιξη.
Αν τα δούμε όμως σε μια πιο μεγάλη κλίμακα και όχι μόνο την περίοδο ανάπτυξης ενός οργανισμού, αυτό που συμβαίνει είναι η πρόκληση και η απάντηση στην πρόκληση. Πρόκληση σε έναν νοήμονα οργανισμό σημαίνει συνειδητοποίηση ότι υπάρχει πρόβλημα στο οποίο πρέπει να δοθεί απάντηση με την έννοια ότι ο τρόπος της μέχρι τότε προσέγγισης οδήγησε σε αδιέξοδο. Η γνώση εξ άλλου συνιστά αυτό ακριβώς. Απαντήσεις που αποδεικνύονται στην πράξη πιο επιτυχείς στην επιδίωξη της επιβίωσης και ανάπτυξης του οργανισμού και του είδους.
Κάτω από αυτό το πρίσμα ας δούμε κάποια παραδείγματα.
Κοινωνίες που αναγκάσθηκαν να αντιμετωπίσουν περισσότερες προκλήσεις για την επιβίωσή και την ανάπτυξή τους, αναπτύχθηκαν, στο βαθμό που συγκέντρωναν και άλλες προϋποθέσεις, προηγούμενων γνώσεων, κουλτούρας κλπ, περισσότερο από κοινωνίες με πιο κλειστά και με μικρότερη επαφή με άλλες κοινωνίες, χαρακτηριστικά. Η ανάπτυξη της γνώσης σε αυτές τις περιπτώσεις ήταν το στοιχείο που τις έκανε ικανές να ανταποκριθούν στις προκλήσεις όπως και αντίστροφα η αντιμετώπιση των προκλήσεων οδηγούσε σε νέα γνώση. Υπάρχουν πολλά παραδείγματα στην ιστορία, όπου πολεμικά φύλα που εγκαταστάθηκαν στις παρυφές των πολυάνθρωπων κρατών στην αρχαιότητα και ανέπτυξαν εμπορική δραστηριότητα, αντιμετωπίζοντας τις προκλήσεις μιας μεγάλης επέκτασης των δραστηριοτήτων τους, όπως για παράδειγμα οι Φοίνικες και στη συνέχεια οι Έλληνες, αναπτύχθηκαν πολιτιστικά και κοινωνικά περισσότερο από τις πολυάνθρωπες δεσποτείες που βασίζονταν στην εκμετάλλευση απλά των πληθυσμών που θέτανε υπό την κατοχή τους. Πολλά ανάλογα παραδείγματα μπορούμε να δούμε σε όλη την ιστορική διαδρομή. Η αύξηση του συνολικού αποθέματος γνώσης αυξάνει εξ άλλου την δυνατότητα προσαρμογής και ανάπτυξης σε μεγαλύτερο εύρος αλλαγών των συνθηκών.
Λαοί που ζήσανε, για μεγάλα χρονικά διαστήματα σε κατάσταση διασποράς και γκετοποίησης, όπως για παράδειγμα οι Εβραίοι, για διάφορους λόγους που είχαν σχέση και με δικές τους αντιλήψεις περί περιούσιου λαού, δεν έχει σημασία εδώ, είχαν το ισχυρό κίνητρο της διάκρισης ώστε να αποδείξουν την αξία τους αλλά ταυτόχρονα αντιμετώπιζαν προκλήσεις που αφορούσαν και την επιβίωσή τους. Διαπρέψανε στο εμπόριο αλλά και τις επιστήμες και τις τέχνες.
Ας δούμε ένα παράδειγμα που έχει κάποιες αντιστοιχίες, τους τσιγγάνους. Υπέστησαν πολύ χειρότερο αποκλεισμό από τους Εβραίους. Η διαφορά τους ήταν στο προηγούμενο απόθεμα γνώσης και ιστορίας που κουβαλούσανε, πραγματικής ή φανταστικής, δεν έχει σημασία, συνήθως ένα μεγάλο μέρος της ιστορίας κάθε λαού είναι φανταστικό, καθώς και κουλτούρας. Οι Εβραίοι είχανε έναν ιστορικό μύθο ή πραγματική ιστορία πίσω τους και ένα υψηλό απόθεμα γνώσης , οι Τσιγγάνοι δεν είχαν. (Όταν είσαι αποκλεισμένος απο μια κοινωνία, τα πεδία που μπορείς να αναπτυχθείς είναι το εμπόριο, οι τέχνες και η γνώση. Οι Τσιγγάνοι επιβίωσαν ασκώντας ένα υποτυπώδες εμπόριο, διακρίθηκαν όμως σαν πλανόδιοι μουσικοί, έχοντας δώσει εξαίσια μουσικά δημιουργήματα, καρπό μιας μουσικής κουλτούρας που προϋπήρχε και της ανάγκης έκφρασης του πόνου των συνθηκών επιβίωσής τους. Οι Εβραίοι ανέπτυξαν το εμπόριο σε υψηλό βαθμό με αποτέλεσμα να γίνονται στόχος τα πλούτη που συσσώρευαν. Ανέπτυξαν επίσης τις τέχνες όπως και τις επιστήμες σαν έναν τρόπο να απογκετοποιηθούν. Και οι διανοούμενοι ή θα ενταχθούν οργανικά στο σύστημα που υπάρχει ή αλλιώς συνήθως θα επαναστατήσουν. Αυτός είναι και βασικός λόγος που πολλοί Εβραίοι διανοούμενοι πήραν μέρος στις περισσότερες επαναστάσεις που γίνανε κατά καιρούς σε όλο τον κόσμο. Και ήταν αυτοί που είχαν κυρίως τις τάσεις ένταξης στις κοινωνικές διεργασίες των κοιωνιών που βρίσκονταν, σε αντίθεση με αυτούς που ασχολούνταν με το εμπόριο και είχαν μια στάση περιχαράκωσης στη φυλή τους και τις συντηρητικές δοξασίες. Αντίθετα οι Έλληνες που βρέθηκαν και αυτοί σε διασπορά, είχαν πιο κοσμοπολίτικο πνεύμα, ενσωματώνονταν εύκολα στις κοινωνίες που βρίσκονταν. Ασχολήθηκαν με το εμπόριο, πανάρχαια παράδοση αλλά ειδικά στις χώρες που υπήρχε πολιτιστική παράδοση σχέσεων μαζί τους, πολλοί γίνονταν δημόσιοι υπάλληλοι και μάλιστα ανώτεροι, στρατιωτικοί κλπ).
Ας δούμε ένα παράδειγμα που έχει κάποιες αντιστοιχίες, τους τσιγγάνους. Υπέστησαν πολύ χειρότερο αποκλεισμό από τους Εβραίους. Η διαφορά τους ήταν στο προηγούμενο απόθεμα γνώσης και ιστορίας που κουβαλούσανε, πραγματικής ή φανταστικής, δεν έχει σημασία, συνήθως ένα μεγάλο μέρος της ιστορίας κάθε λαού είναι φανταστικό, καθώς και κουλτούρας. Οι Εβραίοι είχανε έναν ιστορικό μύθο ή πραγματική ιστορία πίσω τους και ένα υψηλό απόθεμα γνώσης , οι Τσιγγάνοι δεν είχαν. (Όταν είσαι αποκλεισμένος απο μια κοινωνία, τα πεδία που μπορείς να αναπτυχθείς είναι το εμπόριο, οι τέχνες και η γνώση. Οι Τσιγγάνοι επιβίωσαν ασκώντας ένα υποτυπώδες εμπόριο, διακρίθηκαν όμως σαν πλανόδιοι μουσικοί, έχοντας δώσει εξαίσια μουσικά δημιουργήματα, καρπό μιας μουσικής κουλτούρας που προϋπήρχε και της ανάγκης έκφρασης του πόνου των συνθηκών επιβίωσής τους. Οι Εβραίοι ανέπτυξαν το εμπόριο σε υψηλό βαθμό με αποτέλεσμα να γίνονται στόχος τα πλούτη που συσσώρευαν. Ανέπτυξαν επίσης τις τέχνες όπως και τις επιστήμες σαν έναν τρόπο να απογκετοποιηθούν. Και οι διανοούμενοι ή θα ενταχθούν οργανικά στο σύστημα που υπάρχει ή αλλιώς συνήθως θα επαναστατήσουν. Αυτός είναι και βασικός λόγος που πολλοί Εβραίοι διανοούμενοι πήραν μέρος στις περισσότερες επαναστάσεις που γίνανε κατά καιρούς σε όλο τον κόσμο. Και ήταν αυτοί που είχαν κυρίως τις τάσεις ένταξης στις κοινωνικές διεργασίες των κοιωνιών που βρίσκονταν, σε αντίθεση με αυτούς που ασχολούνταν με το εμπόριο και είχαν μια στάση περιχαράκωσης στη φυλή τους και τις συντηρητικές δοξασίες. Αντίθετα οι Έλληνες που βρέθηκαν και αυτοί σε διασπορά, είχαν πιο κοσμοπολίτικο πνεύμα, ενσωματώνονταν εύκολα στις κοινωνίες που βρίσκονταν. Ασχολήθηκαν με το εμπόριο, πανάρχαια παράδοση αλλά ειδικά στις χώρες που υπήρχε πολιτιστική παράδοση σχέσεων μαζί τους, πολλοί γίνονταν δημόσιοι υπάλληλοι και μάλιστα ανώτεροι, στρατιωτικοί κλπ).
Οι σημερινές συνθήκες της πολύπλευρης παγκόσμιας κρίσης δημιουργούν ένα περιβάλλον δυσμενές, με την έννοια ότι μπαίνει πρόβλημα επιβίωσης αν δεν ανταποκριθούμε επιτυχώς στην πρόκληση, ενώ η δυνατότητα αλλαγής ώστε να ανταποκριθούμε στις νέες συνθήκες που δημιουργούνται θα συνιστά νέα γνώση τόσο σε ολόκληρη την κοινωνία όσο και στα μέλη της ξεχωριστά. Σε μια κοινωνία βέβαια όταν μιλάμε για κρίση αυτό σημαίνει και απότομη επιδείνωση των συνθηκών ζωής μεγάλου μέρους του πληθυσμού και υποχώρησης ή και καταστροφής μέρους της παραγωγικής βάσης της χώρας. Το τι αλλαγές και προς τα που θα γίνουν εξαρτάται και από τους συσχετισμούς που διαμορφώνονται. Το αν θα είναι επιτυχής η αλλαγή θα αποδειχθεί στην πράξη, αν καταφέρει δηλαδή να κάνει αποτελεσματικότερη προσαρμογή και ανάπτυξη στο νέο περιβάλλον που διαμορφώνεται με μια δικαιότερη κοινωνικά συγκρότηση.
Ο Thomas Kuhn(1922-1996), Αμερικανός ιστορικός και φιλόσοφος της επιστήμης, στο κλασσικό του έργο “η δομή των επιστημονικών επαναστάσεων”, μιλώντας για την ανάπτυξη της επιστήμης επισημαίνει ότι δεν γίνεται με την γραμμική συσσώρευση νέων γνώσεων αλλά με άλματα. Το άλμα γίνεται όταν στο παράδειγμα, θεωρία, που ακολουθείται για την ερμηνεία σε ένα επιστημονικό πεδίο, συσσωρευθούν παρατηρήσεις που δεν μπορούν να ερμηνευθούν από αυτό που ακολουθείται μέχρι τότε, συνιστά δηλαδή μια κρίση στο σχήμα ερμηνείας. Πρέπει το νέο πρότυπο, παράδειγμα, που προτείνεται να μπορεί να ερμηνεύσει τόσο τις μέχρι τότε παρατηρήσεις όσο και τις νέες που δεν ερμηνεύονται από το παλιό σχήμα. Μια αλλαγή που δεν γίνεται εύκολα αποδεκτή μιας και οι παρατηρήσεις που δεν συμφωνούν με το ισχύον παράδειγμα για μεγάλο χρονικό διάστημα θεωρούνται αδιευκρίνιστα σημεία που θα διαλευκανθούν στο μέλλον, λάθος του ερευνητή κλπ. (Δηλαδή τα εμπειρικά δεδομένα ερμηνεύονται με διαφορετικά εργαλεία. Το πώς αξιολογούνται τα εμπειρικά δεδομένα έχει σχέση και το αξιακό σύστημα του ερευνητή για το τι αξία θα τους δώσει. Εδώ οι γενικότερες αντιλήψεις που επικρατούν παίζουν το ρόλο τους αν και ο kuhn μένει κυρίως στις εσωτερικές διαδικασίες της θεωρίας και της εμφάνισης αποτελεσμάτων που δεν ταιριάζουν με το αρχικό παράδειγμα, την αρχική θεωρητική κατασκευή, που όταν αυτά συσσωρευθούν, θα οδηγήσουν στη ρήξη, την επανάσταση στην επιστήμη).
Όσο περισσότερη γνώση συσσωρεύεται σε ένα σύνολο τόσο γίνεται δυνατό, λόγω των αυξημένων δυνατοτήτων μάθησης, να γίνονται έγκαιρα οι απαραίτητες αλλαγές, πριν φτάσουν τα πράγματα σε κρίση, αυξάνοντας έτσι τις δυνατότητες επιτυχούς προσαρμογής στις νέες συνθήκες.
Ας ξεφύγουμε όμως από τα παραδείγματα στις κοινωνίες και ας το δούμε σε πιο ατομικό επίπεδο. Με επίγνωση βέβαια της αντίφασης που αναφέραμε παραπάνω, εξ άλλου όλες οι εκδηλώσεις της ζωής στηρίζονται πάνω σε αντιφάσεις που πρέπει να βρίσκουμε τις διαλεκτικές τους σχέσεις και ισορροπίες, ότι δηλαδή ο άνθρωπος κυρίως στη φάση της ανάπτυξής του έχει ανάγκη από ασφάλεια, αποδοχή και ενθάρρυνση ώστε να αναπτύξει τις ικανότητες και τα ταλέντα του.
Η προσωπική ανάπτυξη προϋποθέτει κίνητρα. Αν δεν υπάρχουν πρέπει να δημιουργούνται. Το ποια θα είναι τα κίνητρα εξαρτάται κατά περίπτωση αλλά δεν υπάρχει ανάπτυξη δίχως κίνητρα. Η ικανοποίηση των επιθυμιών και των αναγκών μας είναι η ίδια ένα ισχυρό κίνητρο στη φάση της διαμόρφωσης της προσωπικότητας. Η μη ικανοποίησή τους συνιστά πρόβλημα, αποτελεί δηλαδή με μια ευρεία έννοια μια κρίση προσωπική. Αρκεί βέβαια η ικανοποίηση των αναγκών και των επιθυμιών μας να συνδυάζεται μέσα από την αποδοχή δίκαιων κοινωνικών κανόνων, του σεβασμού των επιθυμιών και των άλλων ώστε να λειτουργεί το κοινωνικό σύμφωνο συμβίωσης που είναι απαραίτητο και για την προσωπική ανάπτυξη. Και εδώ όμως μπορούμε να δούμε ότι τα άτομα που διακρίνονται ιδιαίτερα, είναι άτομα που έχουν ιδιαίτερα κίνητρα γι αυτό. Κίνητρα προσωπικά που έχουν σχέση και με το πως αντιλαμβάνονται τη θέση τους στην ομάδα και τη σχέση τους μαζί της. Πολλές φορές η πρόκληση είναι η αναμέτρηση με τον ίδιο τον εαυτό και τους στόχους που για διάφορους λόγους έχει βάλει. Παίρνοντας και πάλι υπ' όψη ότι μια κοινωνία, ένα σύνολο, που δημιουργεί συνθήκες ευνοϊκής ένταξης δημιουργεί προσωπικότητες που τους έχει δοθεί η δυνατότητα να εκφράσουν με καλύτερες προϋποθέσεις τις ικανότητες και τα ταλέντα τους.
Πρέπει να πάρουμε υπ' όψη ότι η ανάπτυξη σημαίνει και χειρισμό μεγαλύτερης ποσότητας πληροφορίας, κάτι που δίνει πλεονεκτήματα αλλά ταυτόχρονα είναι και πιο απαιτητικό, γι αυτό και μπορεί να γίνει εύκολα παλινδρόμηση σε ερμηνείες που απαιτούν μικρότερο ποσό πληροφορίας και έτσι είναι λιγότερο κουραστικές ή ταιριάζουν με άλλες βεβαιότητες που μας δίνουν πολλές φορές ένα αίσθημα ασφάλειας ή μας κολακεύουν τον εγωισμό και γι αυτό επιλέγονται πιο εύκολα.
Μια κρίση αποτελώντας μια συνειδητοποίηση λανθασμένων προτύπων δράσης μπορεί να αποτελέσει τον πρόδρομο προόδου, τόσο στις κοινωνίες όσο και στον κάθε άνθρωπο. Και πάντα πληρώνεται ένα τίμημα, μικρότερο ή μεγαλύτερο. Είναι ο λογαριασμός των λαθών που έχουν γίνει μέχρι τότε. Και ο λογαριασμός πάντα έρχεται.
Δ. ΠΕΤΡΙΔΗΣ
Δ. ΠΕΤΡΙΔΗΣ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου