4.9.11

ο υπνος και τα ονειρα

 Για τον ύπνο έχουμε ξαναμιλήσει σε προηγούμενες αναρτήσεις. Επειδή όμως είναι ενδιαφέρον θέμα θα ξαναδούμε κάποιες πλευρές του και στη σημερινή ανάρτηση.
Ο ύπνος αποτελεί μια κατάσταση καταστολής της συνείδησης. Ταυτόχρονα γίνεται καταστολή του τόνου του συμπαθητικού συστήματος, που φαίνεται ότι η διέγερσή του είναι προϋπόθεση για το φαινόμενο της εγρήγορσης, της κατάστασης της ενσυνειδησίας. Ο αυξημένος τόνος του συμπαθητικού στη διάρκεια της ημέρας, σημαίνει αυξημένη εγρήγορση για την αντιμετώπιση των όποιων κινδύνων, εστίαση της προσοχής για την επίλυση διαφόρων προβλημάτων.
 Η καταστολή της συνείδησης που γίνεται με τον ύπνο σημαίνει και ότι υπάρχει ένα αίσθημα ασφάλειας για τον εαυτό, δεν κινδυνεύει άρα μπορεί να αποσύρει την προσοχή και τη διέγερση για ανίχνευση κινδύνων και να χαλαρώσει.
Όλες οι μορφές ζωής εφ' όσον εξαρτιόταν από την ενέργεια του ήλιου, διαμόρφωσαν ρυθμούς που ακολουθούν την εναλλαγή ανάμεσα στο φως και το σκοτάδι. Ονομάστηκαν κιρκάδιοι ρυθμοί και υπάρχουν με διάφορες μορφές σε κάθε μορφή ζωής. Ο ύπνος και η καταστολή του συμπαθητικού την νύχτα, αποτελεί την έκφραση αυτών των ρυθμών στα θηλαστικά αλλά και στα περισσότερα είδη των ζώων. Στους ρυθμούς αυτούς προσαρμόστηκαν και οι περισσότερες λειτουργίες των ζωικών οργανισμών. Η εγρήγορση έχει τη βάση της στη λειτουργία του δικτυωτού σχηματισμού του εγκεφάλου, καθώς και σε κέντρα στον υποθάλαμο και τον μετωπιαίο λοβό.

Ο δικτυωτός σχηματισμός είναι μια νευρική δομή που έχει τη βάση της στο στέλεχος του εγκεφάλου, δηλαδή εξελικτικά είναι αρχέγονη και στη διέγερση αυτής της δομής στηρίζεται η εγρήγορση.
Επεκτείνεται όμως και στα νεότερα από εξελικτική άποψη τμήματα του εγκεφάλου και στον μετωπιαίο φλοιό. Στον άνθρωπο, η λειτουργία του μετωπιαίου φλοιού στηρίζει την συνείδηση ανωτέρου επιπέδου που διαθέτει. Ο ύπνος καταστέλει περισσότερο απ' όλες τις λειτουργίες, αυτές του μετωπιαίου φλοιού. Σε ζώα που τους έχει αφαιρεθεί ο μετωπιαίος φλοιός, έχουν φαινομενικά τις ζωτικές τους λειτουργίες, κοιμούνται, ξυπνάνε, τρώνε κλπ αλλά μάλλον χωρίς καμία συναίσθηση του τι συμβαίνει. Κάτι ανάλογο πρέπει να γίνεται και με τους υπνοβάτες, όπου είναι κατεσταλμένος ο μετωπιαίος φλοιός, όχι στο επίπεδο του κανονικού ύπνου, με αποτέλεσμα να έχουν τα μάτια ανοιχτά, να κάνουν διάφορες περίπλοκες ενέργειες και το πρωί να μη θυμούνται τίποτε. Ίσως και τα γνωστά σαν "ζόμπυ" της Καραϊβικής να ήταν άνθρωποι, που ίσως σαν αποτέλεσμα κάποιας τοξικής ουσίας, να καταστρέφεται εντελώς ο μετωπιαίος φλοιός και να γυρνάνε σαν ζωντανοί νεκροί.
Η βαθιά χαλάρωση που επιτυγχάνεται με τον ύπνο, με την πτώση του τόνου του συμπαθητικού συστήματος και την αύξηση του τόνου του παρασυμπαθητικού, εξυπηρετεί απ' ότι φαίνεται τις ανάγκες αποκατάστασης των βλαβών που δημιουργούνται από τη διέγερση του συμπαθητικού συστήματος στη διάρκεια της εγρήγορσης. Η εναρμόνιση αυτού του κύκλου με τον κύκλο φως-σκοτάδι, τους ημερήσιους δηλαδή ρυθμούς, έχει σχέση μάλλον με το ότι από τις αρχέγονες ακόμη μορφές ζωής έγινε προσαρμογή της πτώσης της δραστηριότητάς τους στη διάρκεια της νύχτας, λόγω και της εξάρτησής τους από την ενέργεια του ήλιου. Στη διάρκεια του ύπνου δηλαδή έχουμε αναβολικές δραστηριότητες, αποκατάσταση βλαβών και ανάπτυξη των ιστών. Αυτός απ' ότι φαίνεται είναι και ο λόγος που στα βρέφη που ο εγκέφαλός τους είναι σε φάση ταχείας ανάπτυξης όπως εξ άλλου και το σώμα τους, έχουν πολύ μεγαλύτερες ανάγκες από ύπνο απ' ότι οι ενήλικες. Το ίδιο, σε μικρότερη κλίμακα έχουμε στις νεαρές ηλικίες.
Το τίμημα που πληρώνει ο οργανισμός από τη διέγερση του συμπαθητικού και την κατάσταση ενσυνειδησίας, που είναι φανερό ότι αποτέλεσε ένα τεράστιο εξελικτικό πλεονέκτημα, είναι η παραγωγή μεγάλης ποσότητας ελεύθερων τοξικών ριζών από τους μεταβολίτες των ορμονών, κατεχολαμινών κλπ που είναι υπεύθυνες γι αυτήν. Είναι χαρακτηριστικό ότι αν παραταθεί με τεχνητά μέσα η αϋπνία, θα δημιουργηθούν μετά μερικές μέρες σοβαρές βλάβες στον εγκέφαλο και σε μεγάλη παράταση θα επέλθει θάνατος. Επίσης στη διάρκεια της ημέρας και όσο πιο διεγερμένο είναι το συμπαθητικό σύστημα τόσο δεν λειτουργεί όσο πρέπει αποτελεσματικά το ανοσοποιητικό σύστημα του οργανισμού αλλά και δεν γίνονται αναβολικές εργασίες δηλαδή αποκατάσταση των βλαβών και δημιουργία νέων ιστών. Αυτή η δουλειά γίνεται στη φάση της παρασυμπαθητικοτονίας που συμβαίνει στη χαλάρωση και κυρίως με τον ύπνο που αποτελεί την πιο βαθιά χαλάρωση. Εξ άλλου πολλές ορμόνες με αυξητικές λειτουργίες, όπως η αυξητική ορμόνη, η τεστοστερόνη, αυξάνονται στη διάρκεια της νύχτας και ανάλογα με το αν έγινε ικανοποιητικός ύπνος.
Με βάση τα παραπάνω δεν πρέπει να ισχύουν παλιότερες απόψεις που θεωρούσαν ότι ο ύπνος γίνεται για εξοικονόμηση ενέργειας, μιας και η ενέργεια που καταναλώνεται στη διάρκεια του ύπνου είναι μόνο κατά 10-15% λιγότερη.
Με τις νοητικές δραστηριότητες τι γίνεται στη διάρκεια του ύπνου; Η καταστολή των νοητικών δραστηριοτήτων, με την ευρεία έννοια, στη διάρκεια του ύπνου δεν είναι πλήρης. Ενώ καταστέλλεται η δραστηριότητα πολλών τμημάτων του εγκεφάλου, η μεγαλύτερη καταστολή γίνεται στις λειτουργίες του μετωπιαίου φλοιού. Τα όνειρα για παράδειγμα είναι μια έκφραση της συνέχισης αυτών των νοητικών λειτουργιών,  στην οποίαν λόγω της μεγαλύτερης καταστολής του μετωπιαίου φλοιού και του ελέγχου που ασκεί πάνω στο υποσυνείδητο και σε προ-λογικές λειτουργίες και ανάγκες του οργανισμού, αυτές εκφράζονται με ένα προ-λογικό τρόπο, με εικόνες και με συνειρμική και όχι λογική δομή. Και για να έχουμε όνειρα , δηλαδή νοητική δραστηριότητα, πρέπει να υπάρξει μια μερική διέγερση του συμπαθητικού στον εγκέφαλο, που συμβαίνει στη φάση REM, όπου τα κύματα που παράγονται είναι παρόμοια με αυτά της εγρήγορσης, για την οποία θα γίνει αναφορά στη συνέχεια. Ο μετωπιαίος φλοιός, η έδρα της λογικής σκέψης, χρησιμοποιεί τον λόγο, τις λέξεις και σκέφτεται με βάση τις κατηγοριοποιήσεις που έχει κάνει με αυτόν τον τρόπο. Πριν υπάρξει αυτή η εξέλιξη ο εγκέφαλος "σκεφτόταν" με εικόνες, με τις άμεσες δηλαδή παραστάσεις. Αυτός ο τρόπος "σκέψης" φαίνεται να υπάρχει με έναν τρόπο μέσα μας, να είναι πιο άμεσα συνδεδεμένος με τις δομές του μεταιχμιακού εγκεφάλου αλλά και με νευρωνικά κυκλώματα που εκφράζουν βαθύτερες και πιο αρχέγονες ανάγκες του οργανισμού. Επειδή όμως και οι σκέψεις που γίνονται στη διάρκεια της εγρήγορσης αλλά και αυτό που ο Φρόιντ ονόμασε προσυνειδητό και υποσυνείδητο που μπορεί να εκφράζει καταπιεσμένες επιθυμίες που δεν γίνονται “αποδεκτές” από το συνειδητό, πρέπει κατά κάποιο τρόπο να “τακτοποιηθούν” στη μνήμη, μιας και η λειτουργία του εγκεφάλου είναι ολιστική και πρέπει με ένα τρόπο να συνδεθούν μεταξύ τους. Όλο αυτό, μιας και ο μετωπιαίος φλοιός που σκέφτεται με βάση το λόγο, είναι κατεσταλμένος θα γίνει με τον προ-λογικό τρόπο που ξέρει ο εγκέφαλος που δεν κοιμάται τελείως μιας και αυτό το τμήμα του φαίνεται να επηρεάζεται λιγότερο από την καταστολή του συμπαθητικού. Γι' αυτό και στα όνειρα έχουμε μια ροή εικόνων, η οποία πηγαίνει από την μία στην άλλη όχι με κάποια λογική σειρά αλλά κυρίως συνειρμικά. Γι αυτό ο Φρόιντ ονόμασε τα όνειρα σαν την “βασιλική οδό” για το υποσυνείδητο, λόγω της καταστολής του ελέγχου του μετωπιαίου φλοιού. Παρ' όλο όμως που υπάρχει αυτή η καταστολή επειδή δεν είναι πλήρης, και οι λογοκριτές του εγώ παραφυλάνε και στον ύπνο ακόμη, γι αυτό και οι επιθυμίες, σκέψεις κλπ εμφανίζονται μεταμφιεσμένες και χρειάζονται ερμηνεία. Ερμηνεία όμως που απ' ότι φαίνεται μόνο ο ίδιος μπορεί να δώσει ολοκληρωμένα μιας και ο ίδιος μπορεί να ανακαλέσει τους συνειρμούς, να τους συνδέσει με τις σκέψεις που τον απασχόλησαν στη διάρκεια της ημέρας και να δώσει τη σωστή ερμηνεία παίρνοντας υπ' όψη ότι σε κάθε εικόνα πρέπει να τοποθετεί τον εαυτό σαν υποκείμενο της όποιας δράσης. Παρ' όλα αυτά ο Φρόιντ έδειξε ότι υπάρχουν κάποια σύμβολα που αποτελούν αρχετυπικές εικόνες για το σύνολο των ανθρώπων που μπορούν να χρησιμεύσουν σαν οδηγοί για την ερμηνεία τους αν και στην γκεστάλτ ψυχολογία τον βασικό ρόλο παίζει η υποκειμενική ερμηνεία του ονείρου. Ο Καρλ Γιουγκ θεωρούσε τα όνειρα σαν μια οδό για το συλλογικό υποσυνείδητο και την αρχετυπική γνώση που είναι κοινό κτήμα όλης της ανθρωπότητας.

Τα όνειρα εμφανίζονται σε εκείνες τις φάσεις του ύπνου που αυξάνει παροδικά ο τόνος του συμπαθητικού. Είναι οι λεγόμενες φάσεις REM(rapid eye movements), όπου έχουμε ταχείες κινήσεις των ματιών, οι χτύποι της καρδιάς γίνονται ακανόνιστοι και ο εγκέφαλος παράγει ταχύτερους κυματισμούς όπως σχεδόν όταν είναι ξύπνιος, αν και συχνά σ' αυτή τη φάση υπάρχει μεγαλύτερη χαλάρωση και μείωση των αντανακλαστικών. Αν όμως το επίπεδο διέγερσης περάσει κάποιο όριο, τότε επέρχεται αφύπνιση. Αν κάποιος ξυπνήσει στη φάση που βλέπει όνειρο και ξανακοιμηθεί αμέσως θα συνεχίσει πάλι στη φάση REM, φαίνεται για να ολοκληρωθεί η διαδικασία που άρχισε με τις λειτουργίες που επιτελεί αυτό το στάδιο του ύπνου. Οι φάσεις REM αποτελούν το 20-25% της διάρκειας του ύπνου. Τα ηρεμιστικά όπως και το αλκοόλ και διάφορες άλλες ουσίες, ελαττώνουν τη διάρκεια της φάσης REM, διαταράσσοντας την αρχιτεκτονική του ύπνου.
Αντίθετα στις φάσεις της πιο βαθιάς χαλάρωσης ο εγκέφαλος παράγει κατά διαστήματα πιο βραδέα κύματα, τα κύματα δ, τα μάτια είναι ακίνητα, οι κτύποι της καρδιάς είναι αργοί αν και κάποιοι μύες είναι ακόμη σε τάση, κυρίως του λαιμού. 
Χρειάζονται από ότι φαίνεται και οι δύο αυτές λειτουργίες για έναν ολοκληρωμένο ύπνο.
Όπως έγινε αναφορά πριν, οι πολύ μεγαλύτερες ανάγκες για ύπνο που έχουν τα βρέφη και τα παιδιά εξηγούνται από το ότι ο εγκέφαλος συνεχίζει να αναπτύσσεται και ο ύπνος είναι απαραίτητος για τις διαδικασίες ανάπτυξής του, όπως και της ανάπτυξης όλου του οργανισμού, οι οποίες μπορούν να γίνονται κυρίως στη φάση της χαλάρωσης. Στα βρέφη που δημιουργείται ακόμη ο μετωπιαίος φλοιός, είναι πολύ μεγαλύτερος και ο βαθύς ύπνος των βραδέων κυμάτων. Στους ενήλικες οι διαδικασίες ανάπτυξης αφορούν κυρίως νέες συνδέσεις ή και ανάπτυξη δενδριτών, που εξυπηρετούν τα νέα γνωστικά δεδομένα που δημιουργούνται συνεχώς, οπότε υπάρχει μια συνεχής αναδιάταξη τους και αυτές οι λειτουργίες εξυπηρετούνται με τον ύπνο και τα όνειρα που τακτοποιούν κατά κάποιο τρόπο σε επίπεδο συνάψεων τα νέα δεδομένα που έχουν προκύψει κατά τη διάρκεια της εγρήγορσης.
Η μερική διέγερση του συμπαθητικού που συμβαίνει στη διάρκεια των ονείρων, επειδή η ροή οποιασδήποτε μορφής σκέψεων θεωρείται σαν πραγματική, γι αυτό το λόγο ίσως έχουμε και τη διέγερση του συμπαθητικού. Όσο πιο έντονο είναι το όνειρο τόσο πιο μεγάλη είναι η διέγερση και τόσο πιο εύκολο είναι να ξυπνήσουμε. Το ότι ξυπνάμε σε έναν εφιάλτη είναι ένδειξη του ότι δημιουργείται συναγερμός κινδύνου που ανεβάζει τη διέγερση του συμπαθητικού και μας ξυπνά. Τα όνειρα που θυμόμαστε είναι αυτά που είναι και πιο έντονα που σημαίνει ότι σημαίνουν και κάτι σημαντικό για μας. Όσο σε μεγαλύτερο άγχος βρισκόμαστε, που σημαίνει ότι ο οργανισμός θεωρεί ότι κινδυνεύει, άρα και η διέγερση του συμπαθητικού είναι μεγαλύτερη, τόσο και βλέπουμε περισσότερα και πιο έντονα ή ταραγμένα όνειρα. Ταυτόχρονα, οι ψυχολόγοι λένε, ότι αυτό μπορεί να βοηθήσει και στην επεξεργασία των αιτιών του άγχους ή της κατάθλιψης κλπ. Σ' αυτές τις περιπτώσεις υπάρχει και πρώιμη αφύπνιση, πάλι επειδή είναι αυξημένη η διέγερση του συμπαθητικού.
Η πρώιμη αφύπνιση συμβαίνει και σε περιπτώσεις κατανάλωσης αλκοόλ πριν τον ύπνο. Το αλκοόλ είναι υπναγωγό, φέρνει υπνηλία αλλά προκαλεί πρώιμη αφύπνιση με έναν μηχανισμό που δεν είναι διευκρινισμένος, ίσως επειδή μετά κάποιες ώρες κάνει ριμπάουντ διέγερσης. Τα ηρεμιστικά και τα υπνωτικά χάπια μειώνουν τη φάση REM του ύπνου, μειώνοντας τα όνειρα.
Αυξημένη δραστηριότητα του συμπαθητικού έχουμε και όταν υπάρχουν προβλήματα της αναπνοής, στην υπνική άπνοια, οπότε λόγω της μη ομαλής ροής του αέρα και των επεισοδίων υποξίας, αυτά εκλαμβάνονται και σωστά σαν κίνδυνος και οδηγούν σε πρόσκαιρη αφύπνιση που τις περισσότερες φορές δεν γίνεται αντιληπτή αλλά έχουμε μια συνεχή διέγερση του συμπαθητικού που εμποδίζει τον οργανισμό να χαλαρώσει. Το αποτέλεσμα είναι να υπάρχει υπνηλία, μερικές φορές έντονη, στη διάρκεια της ημέρας.
Εμπόδια στον ύπνο ή πρώιμη αφύπνιση προκαλούν και οι διεγερτικές ουσίες, που η πιο κοινή είναι η καφεΐνη, γι αυτό και δεν πρέπει να γίνεται κατανάλωση καφέ από κάποια ώρα και μετά το απόγευμα, ανάλογα και με την ευαισθησία του καθενός. Επίσης πρέπει να αποφεύγεται η βαριά σωματική άσκηση το βράδυ. Τα βαριά γεύματα επίσης δημιουργούν προβλήματα, πολύ περισσότερο αν υπάρχει έστω και μικρού βαθμού γαστροοισοφαγική παλινδρόμηση.
Η έλλειψη επαρκούς ύπνου, οδηγεί και σε διαταραχές της αρτηριακής πίεσης στη διάρκεια όλου του 24ώρου. Για την ρύθμιση της αρτηριακής πίεσης είναι απαραίτητος ο επαρκής ύπνος.
Διάφορες ορμόνες όπως η μελατονίνη, παίζουν ρόλο στη διατήρηση του βιολογικού ρολογιού του οργανισμού και στην έλευση του ύπνου. Επίσης η αδενοσίνη, ένα νουκλεοτίδιο(για το οποίο κάναμε αναφορά στην ανάρτηση για την καφεΐνη) και τη δράση του οποίου αναστέλλει η καφεΐνη, καταλαμβάνοντας τους υποδοχείς της, παίζει ρόλο στον κύκλο διέγερσης-ύπνου.

                                                                         Δ. ΠΕΤΡΙΔΗΣ

Δεν υπάρχουν σχόλια: