17.7.11

ο θυμός και το μίσος

σχολιάζει(μετά απο αρκετή απουσία..) ο Ζίγκμουντ


Για να εξηγήσουμε την προέλευση των διαφόρων συναισθημάτων πρέπει να δούμε ποια ήταν η εξελικτική τους χρησιμότητα. Σε ένα ιδιαίτερα ανταγωνιστικό και βίαιο περιβάλλον, όπως ήταν η ανθρώπινη διαδρομή για εκατομμύρια χρόνια, η αντιμετώπιση κινδύνων και η διαμάχη ανάμεσα σε αντίπαλες ομάδες αλλά και των ατόμων μεταξύ τους, ήταν συνεχής. Η αντίδρασή μας απέναντι σε κάτι που θεωρούμε ότι μας απειλεί, καθορίζεται, όπως και σε όλα τα θηλαστικά, απο δύο βασικές αντιδράσεις. Αποφυγή της μάχης ή πάλη(flee or fight) ανάλογα με την εκτίμηση που γίνεται για τις δυνατότητές μας να αντεπεξέλθουμε στις απαιτήσεις της μάχης. Πολλές φορές όμως δεν μπορούμε να αγνοήσουμε την απειλή ή να την αποφύγουμε, άρα πρέπει να δώσουμε τη μάχη, ενώ η εκτίμηση για τις δυνατότητές μας να αντεπεξέλθουμε στις απαιτήσεις της είναι αρνητική ή έστω αμφίρροπη. Σε μια τέτοια περίπτωση το συναίσθημα που δημιουργείται είναι ο φόβος, που σε ακραίες καταστάσεις μπορεί να οδηγήσει σε πανικό.
Στον άνθρωπο αλλά και τα υπόλοιπα θηλαστικά, έχουν αναπτυχθεί συναισθήματα που η χρησιμότητά τους ήτανε να κινητοποιήσουν το σύνολο των δυνατοτήτων του οργανισμού ώστε να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις της μάχης. Αντί δηλαδή να υποχωρήσει ή να υποταχθεί, να κινητοποιήσει το σύνολο των δυνάμεών του, να νοιώσει πιο δυνατός και να δώσει τη μάχη. Για να αντιμετωπισθεί ο φόβος, πέρα απο την κύρια επεξεργασία που μπορεί να γίνει στο επίπεδο του μετωπιαίου φλοιού για όλες τις εναλλακτικές δυνατότητες ώστε να δοθεί με επιτυχία μια μάχη, στο επίπεδο του θυμικού μπορεί να δημιουργηθούν συναισθήματα, όπως ο θυμός και το περισσότερο έντονο απο αυτόν συναίσθημα, η οργή για παράδειγμα, που σκοπό έχουν να κινητοποιήσουν, να “ανεβάσουν” την διάθεση του οργανισμού να δώσει μάχη. Με αντίτιμο βέβαια ότι με την κατάληψη του θυμικού απο τέτοια έντονα συναισθήματα, εμποδίζεται η λειτουργία της λογικής και ο έλεγχος του μετωπιαίου φλοιού. Το μίσος
είναι το πιο ακραίο απο αυτά τα συναισθήματα και διαφέρει αρκετά απο τον θυμό και την οργή. Ο θυμός, η οργή είναι πιο εξωστρεφή συναισθήματα, εκδηλώνονται, το μίσος μπορεί να μην εκδηλώνεται, να δουλεύει και να προετοιμάζει το χτύπημα υπόγεια.
Στο μίσος θεωρούμε ότι κάποιος μας έχει κάνει κακό, αλήθεια ή όχι δεν έχει σημασία εδώ, σημασία έχει το τι πιστεύουμε εμείς. Αν μπορούσαμε να του κάνουμε κακό εκείνη τη στιγμή, θα θυμώναμε, θα οργιζόμασταν, οπλιζόμενοι έτσι με δύναμη για να τον αντιμετωπίσουμε και θα το κάναμε. Στο μίσος θεωρούμε ότι για διάφορους λόγους, υποκειμενικούς και αντικειμενικούς, δεν έχουμε αυτή τη δύναμη, οπότε πρέπει να προετοιμάσουμε καλύτερα το σχέδιο μας να τον πλήξουμε. Δηλαδή είναι κάτι πιο βαθύ και επεξεργασμένο απο τον θυμό και την οργή που είναι πιο ανεπεξέργαστα αισθήματα και τα οποία συνήθως παρέρχονται και πιο εύκολα. Το μίσος επειδή προϋποθέτει την επεξεργασμένη σκέψη, γι αυτό και είναι χαρακτηριστικό μόνο του ανθρώπου.
Ο φόβος υπάρχει όταν ο αντίπαλος είναι ισχυρός ή τον θεωρούμε ισχυρό ή νοιώθουμε τον εαυτό μας αδύναμο απέναντι του. Το μίσος εκδηλώνεται απέναντι σε αντίπαλο, κατάσταση κλπ, που ξέρουμε ότι είμαστε αδύναμοι μπροστά του για διάφορους λόγους, υποκειμενικούς και αντικειμενικούς, δηλαδή είναι τέτοια η κατάσταση που δεν μας επιτρέπει να του κάνουμε άμεσα κακό.
Δεν μισούμε σχεδόν ποτέ κάτι που θεωρούμε αδύναμο. Μπορεί σ' αυτήν την περίπτωση να έχουμε αισθήματα απέχθειας, λύπησης, οίκτου κλπ αλλά όχι μίσους. Επειδή μπορούμε σ' αυτή την περίπτωση να βλάψουμε, είμαστε πιο δυνατοί και δεν το κάνουμε για άλλους λόγους, κοινωνικών επιταγών ή οτιδήποτε άλλο.
Ενώ στο θυμό και ιδιαίτερα στην οργή η κατάληψη του θυμικού είναι έντονη και εμποδίζει τη λειτουργία της λογικής (γίνονται απερίσκεπτες πράξεις που είναι σε αντίθεση με την συνηθισμένη συμπεριφορά του ατόμου), το μίσος είναι πιο “ψυχρή” κατάσταση και μάλιστα όλο το μυαλό, η προσοχή, πολλές φορές συγκεντρώνεται στην υλοποίηση του επιδιωκόμενου στόχου, κακού που θέλει να του κάνει κλπ. Μ' αυτή την έννοια αποσπά το μυαλό απο άλλες εναλλακτικές δυνατότητες πιο αποτελεσματικές ή εν πάση περιπτώσει πιο ωφέλιμες.

Με αυτή την έννοια, τα παραπάνω συναισθήματα αποτέλεσαν εξελικτικά έναν απο τους τρόπους ξεπεράσματος του φόβου, αν και οι πιο αποτελεσματικοί τρόποι είναι της γνώσης.
Ας δούμε κάποια παραδείγματα. Οι στρατοί πριν την μάχη, κινητοποιούσαν τέτοια συναισθήματα θυμού και μίσους για τον αντίπαλο, σαν έναν τρόπο να ξεπεράσουν το φόβο για τη μάχη και τον θάνατο. Ο εχθρός απειλούσε να τους καταστρέψει, οπότε αποκτούσαν και το ηθικό δικαίωμα να καταστρέψουν τον αντίπαλο που τους απειλεί και η ανάπτυξη αυτών των συναισθημάτων κινητοποιούσε τις δυνάμεις τους για να μη δειλιάσουν την ώρα της μάχης. Σ' αυτές τις περιπτώσεις η εκδήλωση των παραπάνω συναισθημάτων συνοδεύονταν συνήθως και από κραυγές, βρισιές κλπ, για να δείξουν στον αντίπαλο ότι όχι μόνο δεν τον φοβούνται αλλά αντίθετα αυτός πρέπει να τους φοβηθεί. Αυτός ο ακραίος τρόπος κινητοποίησης όλων των δυνάμεων σε κάνει να ξεχνάς τον φόβο αλλά και τον πόνο.
Ο πόλεμος ανάμεσα στις διάφορες ομάδες που μάχονταν για την επιβίωση τους τροφοδοτούσε το μίσος δημιουργώντας και αντίστοιχες ιδεολογίες, μύθους κλπ.
Ή ξέρουμε ότι σε ακραίες καταστάσεις πόνου και τρόμου, σε βασανιστήρια για παράδειγμα, πολλές φορές τα θύματα βρίζανε τους βασανιστές τους, σαν έναν τρόπο να αντιμετωπίσουν τον ακραίο πόνο.
Ή οι πυγμάχοι παλιά που τους βλέπαμε πριν τους αγώνες να βρίζουν τον αντίπαλο τους, δημιουργώντας ένα τεχνητό σε τελική ανάλυση κλίμα για να “πείσουν” και τον εαυτό τους να νοιώσει εχθρικά αισθήματα για τον αντίπαλο, σαν έναν τρόπο και να μη δειλιάσουν στη διάρκεια της πάλης αλλά και να δείξουν στον αντίπαλο ότι εκείνος πρέπει να τους φοβηθεί. Αν ο πυγμάχος νοιώθει σίγουρος για τον εαυτό του, θα δώσει τον αγώνα με σιγουριά, χωρίς να χρειασθεί να κινητοποιήσει αντίστοιχα συναισθήματα. Σήμερα βέβαια τέτοιες συμπεριφορές θεωρούνται μη αποδεκτές και επικρατεί σαν συνθήκη το fair play, δηλαδή η πάλη πρέπει να έχει καθαρά αθλητικά χαρακτηριστικά. Πέρα απο το ότι σηματοδοτεί και τη σιγουριά του παλαιστή για τις δυνάμεις του αλλά και τον διανοητικό έλεγχο.
Ανάλογες συμπεριφορές και συναισθήματα μίσους έχουμε όταν το άτομο δρα υπό την επήρεια της συμμετοχής του σε μια φανατισμένη ομάδα. Συνήθως είναι ομάδες ή ιδεολογίες που συγκροτούνται με βάση το φόβο και την αντιπαράθεση απέναντι στο διαφορετικό απ’ αυτούς. Ο φόβος απέναντι στο διαφορετικό είναι ένας πρωτόγονος φόβος που πηγάζει από την ανασφάλεια που αυτό προκαλεί. Έχουμε πολλά παραδείγματα είτε ομάδων που κάτω από θρησκευτικό συχνά φανατισμό, ρατσιστικό ή εθνικιστικό ή οτιδήποτε άλλο, φθάνουν ή να σκοτώσουν ανυπεράσπιστα θύματα ή να εμπλακούν σε συγκρούσεις που διακινδυνεύει η ζωή τους. Στην πρώτη περίπτωση αίρονται οι όποιες αναστολές θα είχαν σαν ξεχωριστά άτομα και καταπιεσμένα βίαια αισθήματα απελευθερώνονται, ακριβώς γιατί αυτή η ίδια αιτία που δεν άφηνε να εκφρασθούν τα βίαια αισθήματα, οι κοινωνικές επιταγές, τώρα η κοινωνική ομάδα στην οποία δίνουν λογαριασμό κατά κάποιο τρόπο, τους απελευθερώνει από αυτό και μάλιστα τους προτρέπει να προχωρήσουν στη βία. Στην περίπτωση που δέχονται να διακινδυνεύσουν είναι επειδή σε τέτοιες περιπτώσεις η αυτοεκτίμηση τους εξαρτάται από την κρίση της ομάδας στην οποία θεωρούν ενταγμένο τον εαυτό τους.
Όσο πιο ισχυρή είναι η βάση της αυτοπεποίθησης, τόσο περισσότερη είναι η αίσθηση της ασφάλειας και τόσο λιγότερη η ανάγκη για μίσος. Αν σε κάποιο πεδίο υπάρχει ανασφάλεια και αντίστοιχη ανάπτυξη αισθημάτων φόβου, τότε αυτά μπορεί να καταλήξουν είτε στην απόσυρση και την αποφυγή αντιμετώπισης καταστάσεων που έχουν σχέση με το συγκεκριμένο πεδίο του φόβου, είτε να οδηγήσουν στην επιθετικότητα με την καλλιέργεια των αντίστοιχων συναισθημάτων. Αυτό εξάλλου αποσκοπεί και στον έλεγχο των άλλων που αποτελεί “απόδειξη” υπεροχής του εαυτού, πείθει δηλαδή με αυτό τον τρόπο τον εαυτό του ότι υπερτερεί των άλλων.
Δηλαδή πολλές φορές σε καταστάσεις απειλητικές, κινδύνου κλπ, που συνήθως είναι και χρονικά περιορισμένες, μπορεί να αποτελούν χρήσιμα συναισθήματα. Αντί να φοβηθείς να παλαίψεις. Όμως γενικά, στην πλειοψηφία των περιπτώσεων, τα επιθετικά, βίαια συναισθήματα και το μίσος είναι το πιο ακραίο απο αυτά, οδηγούν συχνά σε καταστροφικά αποτελέσματα. Η γνώση και η λογική σκέψη μπορεί να προσφέρει πολύ περισσότερες εναλλακτικές δυνατότητες για την αντιμετώπιση των όποιων προβλημάτων παρουσιάζονται. Η κατάληψη του θυμικού απο αισθήματα μίσους, όπως και φόβου, εμποδίζει τη λειτουργία της λογικής σκέψης, σε όλη την έκταση της και όχι μόνο στον άμεσα επιδιωκόμενο στόχο, που μπορεί να εξετάσει ψύχραιμα όλα τα αντικειμενικά δεδομένα και να δείξει και άλλες εναλλακτικές δυνατότητες.  Γι αυτό συχνά οδηγούν σε αδιέξοδα, μόνιμες συγκρουσιακές καταστάσεις και σε βλάβη τελικά του εαυτού.

Δεν υπάρχουν σχόλια: