7.4.11

οι σαμάνοι και τα πρώτα ιερατεία


Σαν συνέχεια της προηγούμενης ανάρτησης για τον ανιμισμό, θα κάνουμε μια αναφορά στους σαμάνους και το πως απο αυτούς προέκυψαν τα ιερατεία όταν δημιουργήθηκαν οι πρώτες κρατικές συγκροτήσεις.

Με την ανάπτυξη των ανιμιστικών αντιλήψεων, για την ύπαρξη πνευμάτων, και της ανάγκης εξευμενισμού τους, οι ηλικιωμένοι γίνονται οι πρώτοι διαμεσολαβητές με τα πνεύματα, που εξελίχθηκαν αργότερα στους σαμάνους και τους μάγους. Ήταν αυτοί που λόγω των γνώσεων που είχαν μπορούσαν να αναλάβουν έναν τέτοιο ρόλο. Η γνώση συγκεντρώθηκε σε αυτούς. Με την ανάπτυξη των κυνηγετικών τεχνικών της ομάδας και κυρίως με την μόνιμη εγκατάσταση, αναβαθμίζεται ο ρόλος των πρεσβυτέρων. Οι πρεσβύτεροι πέρα από την καλύτερη γνώση των κυνηγετικών τεχνικών που τις μεταδίδουν στους νεότερους, όταν άρχισε η μόνιμη εγκατάσταση, στηρίζουν την παραγωγή όπλων, εργαλείων και γενικά τη μεταφορά της τεχνογνωσίας.
Οι πρώτοι γνωστοί μάγοι ιερείς, οι σαμάνοι, στα πλαίσια του συστήματος των γενεών, δεν αποτελούν κάποια ξεχωριστή κάστα. Λειτουργούν ατομικά στα πλαίσια της κοινότητας σαν μεσολαβητές με τα πνεύματα των νεκρών αλλά και τα πνεύματα των ζώων και των φυσικών φαινόμενων που έπρεπε να εξευμενισθούν. Αρχίζουν να καθιερώνουν διάφορες τελετουργίες για το κάλεσμα και εξευμενισμό των πνευμάτων, τις οποίες μπορούσαν να κάνουν μόνο αυτοί, επειδή μόνο αυτοί είχαν την ανάλογη «τεχνογνωσία» και ικανότητα. Αυτά ήταν μυστικά που μεταφέρονταν μόνο σε αυτούς που θα συνέχιζαν αυτό το έργο.
Οι τελετουργίες αυτές και οι αντιλήψεις πήραν παγκόσμια εξάπλωση. Ο ανιμισμός και ο σαμανισμός, χωρίς να αποτελούν ακόμη θρησκεία με τα χαρακτηριστικά που πήραν αργότερα οι θρησκείες στα πλαίσια των οργανωμένων κρατικών συγκροτήσεων,
ήταν η πρώτη και πιο μακρόχρονη παγκόσμια ιδεολογία, με την έννοια της συγκρότησης αντιλήψεων για τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση, η οποία είχε τεράστια εξάπλωση, επηρέασε άμεσα όλες τις θρησκείες που ακολούθησαν στη συνέχεια μέχρι σήμερα και αποτελεί ακόμη και σήμερα ένα αυτοτελές σύστημα δοξασιών που επιβιώνει σε πολλές περιοχές του κόσμου.
Στις μεγάλες κρατικές συγκροτήσεις ή τις πόλεις κράτη που προέκυψαν αργότερα, εμφανίζεται οργανωμένο ιερατείο που εξυπηρετεί τις ανάγκες των καινούργιων κρατικών συγκροτήσεων και οι θρησκευτικές αντιλήψεις παίρνουν πιο οργανωμένο χαρακτήρα. Αυτά τα ιερατεία συνυπάρχουν με τους προηγούμενους μάγους αλλά τον κυρίαρχο ρόλο τον έχουν τώρα τα νέα ιερατεία. Αλλού οι μάγοι, σαμάνοι αναβαθμίζονται αποτελώντας οι ίδιοι το νέο ιερατείο, αν η φυλή τους έγινε κυρίαρχη. Κάτι τέτοιο έγινε με τους Χαλδαίους μάγους που έγιναν το ιερατείο της Βαβυλωνιακής επικράτειας ως κυρίαρχη φυλή ή τους ή τους Μήδους Μάγους που γίνανε το ιερατείο της Περσικής θρησκείας, από τους οποίους πήραν και το όνομα τους οι μετέπειτα μάγοι . Παρόμοιες διαδρομές ακολουθήθηκαν σε πολλές άλλες περιπτώσεις.
Φυλές που συνεχίσανε να δρούν νομαδικά και παραμείνανε στο σύστημα των γενεών, συνεχίσανε χωρίς οργανωμένο ιερατείο, με το σύστημα των σαμανιστικών πρακτικών να είναι κυρίαρχο.
Αυτός είναι ίσως ο λόγος που ο σαμανισμός συνέχισε να έχει τις ισχυρότερες βάσεις στις νομαδικές φυλές της νότιας Ρωσίας, νότιας Σιβηρίας και κεντρικής Ασίας. Αν και παρέμεινε ισχυρός και σε οργανωμένες κρατικές οντότητες, όπου συνέχισε να επικρατεί το ανιμιστικό σύστημα αντιλήψεων.
Οι περιοχές αυτές φιλοξενούσαν ίσως σε κάποια περίοδο και τα ονομαζόμενα ινδοευρωπαϊκά φύλα, κυρίως γύρω από τον Εύξεινο Πόντο αλλά και μογγολικά φύλα γύρω απο τα Αλτάια όρη, που ήταν από τις περιοχές που συνέχισε μέχρι και πρόσφατα να είναι ευρύτατα διαδεδομένος. Και τα ινδοευρωπαϊκά φύλα εξ άλλου ήταν νομαδικά πολεμικά φύλα, ώσπου να εγκατασταθούν μόνιμα και να δημιουργήσουν οργανωμένες κρατικές οντότητες. Οι Κέλτες Δρυίδες ήταν το αντίστοιχο των σαμάνων ιερέων σ’ αυτά τα φύλα. Στην Σκανδιναβία όπως και τα τευτονικά φύλα γύρω από τη Βαλτική ήταν ανεπτυγμένος ο σαμανισμός, το ίδιο και στους Ούγγρους που έχουν άμεση σχέση και καταγωγή με τους Αλταϊκούς λαούς.
Στην Ασία είχαν ευρύτατη διάδοση, στην Κορέα, την Ιαπωνία- ο Σιντοϊσμός θεωρείται σήμερα ότι είναι σαμανισμός οργανωμένος σε θρησκεία. Το ίδιο στην Κίνα αλλά και στο Θιβέτ και το Νεπάλ καθώς και σε περιοχές της Ινδίας. Στην Οκινάβα και σε πολλά νησιά του Ειρηνικού. Στους Εσκιμώους τόσο του Καναδά, της Γροιλανδίας όσο και της Ασίας. Στην Αφρική, πολλές μορφές των σημερινών παραδοσιακών θρησκειών είναι σαμανισμός. Από την Ασία περάσανε στην Αμερική. Στη Βόρεια Αμερική όλες οι φυλές των Ινδιάνων. Στην κεντρική Αμερική με τους μάγια ιερείς. Επίσης στην Καραϊβική και τον Αμαζόνιο. Στους ιθαγενείς της Αυστραλίας.

Σαμάνος σημαίνει αυτός που ξέρει. Διάφορα κείμενα και παραδόσεις, μιλούν για τους παλιούς σαμάνους ότι είχαν εκπληκτικές ικανότητες, πρόβλεψης στο μέλλον αλλά και σωματικές ικανότητες, να κάνουν υπεράνθρωπα κατορθώματα.
Ο σαμάνος κέρδιζε αυτό τον τίτλο με την αξία του αποδεικνύοντας ότι διαθέτει τις ιδιότητες που τον καθιστούν ικανό γι αυτό το ρόλο, δηλαδή να μπορεί να επικοινωνεί με τον κόσμο των πνευμάτων.
Ο σαμανισμός σε πολλές φυλές είχε συνδεθεί με άτομα που ήταν ασθενικά ή επιληπτικά. Αυτό μπορεί να δημιουργούνταν και τεχνητά, με τη χρήση παραισθησιογόνων ουσιών που χρησιμοποιούνται για την αλλαγή της κατάστασης της συνείδησης και η χρήση τους μπορεί να απόβαινε και μοιραία, τόσο στη διαδικασία επαφής με τα πνεύματα όσο και στη διαδικασία μύησης στον σαμανισμό. Θεωρούνταν ότι τέτοια άτομα είχαν μεγαλύτερη ικανότητα επαφής με τα πνεύματα.
Μία εξήγηση γι αυτό είναι ότι θεωρούσαν ότι τέτοια άτομα με ιδιόμορφη συμπεριφορά, είχαν περισσότερη από αυτή τη μυστική δύναμη που βρίσκεται μέσα στα πράγματα ή είχαν περισσότερες δυνατότητες για επικοινωνία με αυτή τη μυστική δύναμη άρα και μεγαλύτερη δυνατότητα επικοινωνίας με τα πνεύματα που μερικές φορές τους καταλάμβαναν κι όλας εκδηλώνοντας σπασμούς ή άλλες παράξενες συμπεριφορές, που δεν ήταν συνηθισμένες ανθρώπινες συμπεριφορές και υπέθεταν ότι προέρχονταν από τα πνεύματα. Αυτή η μυστική δύναμη πήρε διάφορα ονόματα σε διάφορους λαούς. Ο ανθρωπολόγος Ρόμπερτ Μάρετ εισήγαγε τον όρο mana που βρήκε να χρησιμοποιούν οι Μελανήσιοι για να δηλώσουν αυτή τη μυστική δύναμη που υπάρχει μέσα στα πράγματα και παρεμβαίνει στις μαγικές τελετουργίες. Σε διάφορους λαούς αυτή η δύναμη πήρε διάφορα ονόματα, για παράδειγμα στους Ινδιάνους της Βόρειας Αμερικής ονομάζεται manitou, orenda, wakan κλπ. Το ίδιο ανάλογες ονομασίες υπάρχουν σε λαούς της Αφρικής. Ή ακόμη και το βράχμαν των Ινδών εκφράζει σε μια πιο περίπλοκη αντίληψη την ίδια ιδέα. Στα ισπανικά υπάρχει ο όρος ντουέντε, για τον οποίον υπάρχει μια πολύ ωραία ομιλία του Λόρκα, που συγγενεύει με αυτές τις αντιλήψεις.
Από αυτή τη μυστική δύναμη είχαν σε μεγαλύτερη ποσότητα οι αρχηγοί, οι μάγοι, οι γενναίοι πολεμιστές κλπ.
Ανάλογη πιθανόν ήταν και η συμπεριφορά των γυναικών ιερέων στα μεγάλα μαντεία που έλεγαν τις ακατανόητες προφητείες, τις οποίες βέβαια μετά μετέφραζαν οι ιερείς που ήταν γύρω από την ιέρεια. Σε μερικές περιπτώσεις είχε και κληρονομικό χαρακτήρα. Σε πολλούς πολιτισμούς ήταν περισσότεροι οι άνδρες σαμάνοι ενώ σε άλλους ευνοούνταν οι γυναίκες. Σε άλλες ευνοούνταν η ένδυση με ρούχα του αντίθετου φύλου. Σε άλλες περιοχές δεν υπάρχει πολύ καθαρή διάκριση ανάμεσα σε έναν σαμάνο και ένα άλλο ηλικιωμένο μέλος της φυλής. Κάθε ηλικιωμένος με τις γνώσεις του μπορούσε να εκτελέσει κάποιες λειτουργίες σαμάνου.
Ο Mircea Eliade λέει ότι καθένας που είχε επαφή με τα πνεύματα δεν ήταν σαμάνος. Σαμάνος είναι αυτός που υποτίθεται ότι μπορεί και τα ελέγχει, βρίσκεται δηλαδή ένα σκαλί πάνω από τους υπόλοιπους.
Βασικός εξοπλισμός του σαμάνου ιερέα ήταν το τύμπανο με χαρακτηριστική διακόσμηση, με το οποίο έδιωχνε τα δαιμόνια. Στις μαγικές πράξεις έδιναν στα πνεύματα αυτά αποκρουστικά ονόματα και τα έδιωχναν με κρότο, θόρυβο, τύμπανα, ξόρκια κτλ, απαγγέλλοντας και διάφορα ξόρκια. Ο δυνατός ήχος παρέπεμπε σε ισχυρά πνεύματα, τα οποία επικαλούνταν για να διώξουν τα κακά πνεύματα. Ο δυνατός ήχος παραπέμπει στην βροντή, τον κεραυνό, που θεωρούνταν δυνάμεις που ήταν στα χέρια ισχυρών θεών. Ο ήχος του τύμπανου παραπέμπει σε αυτούς τους ήχους και ταυτόχρονα έδινε ρυθμό για την κίνηση και το χορό που είναι σημάδια της ζωής, άρα διώχνουν το κακό, το θάνατο κλπ. Οι ψυχοπαθείς στο Ευαγγέλιο ονομάζονται δαιμονισμένοι, και είναι χαρακτηριστικό ότι αυτές οι αντιλήψεις έχουν παραμείνει ακόμη και στις μέρες μας.
Σε κάποια φάση έγινε διάκριση ανάμεσα στους λευκούς σαμάνους που επικοινωνούσανε με τα πνεύματα την ημέρα, ήταν μεσολαβητές με τα καλά πνεύματα, και στους μαύρους σαμάνους που επικοινωνούσαν με τα κακά πνεύματα τη νύχτα για να τα καλέσουν σε βοήθεια στους σκοπούς τους.
Ο ανιμισμός, ο σαμανισμός ή η μαγεία δεν αποτελούνε ακόμη θρησκεία. Ο ανιμισμός, η πίστη δηλαδή στα πνεύματα προσιδιάζει σε κάθε θρησκεία. Το ίδιο και η μαγεία που παρέμεινε και σαν αυτοτελής πρακτική αλλά και σαν συστατικό στοιχείο των θρησκευτικών τελετουργιών. Αποτελούν προθρησκευτικές καταστάσεις αλλά από μόνες τους δεν συνιστούν θρησκεία.

Το πέρασμα σε μεγαλύτερες κοινωνικές συγκροτήσεις, όπως είναι τα γένη και οι φυλές και αργότερα στα κράτη και τις νέες ιεραρχίες που δημιουργούνται, κάνουν πιο επιτακτική την ανάγκη διατήρησης της ενότητας τους. Μια ενότητα που δεν είναι δεδομένη όπως περίπου ήταν εκ των πραγμάτων η αλληλεγγύη στα πλαίσια της αρχαϊκής περιφερόμενης ομάδας. Τα πνεύματα αναβαθμίζονται σε μεγάλους και μικρότερους θεούς. Επίσης η αλλαγή των δραστηριοτήτων διαμορφώνει και τις αντίστοιχες θεότητες. Για παράδειγμα στην κοινωνία του γένους θεοί ήταν πολυάριθμα πνεύματα που εκφράζουν φυσικά φαινόμενα, ήλιο, γη, βροχή κτλ. Με την μόνιμη αγροτική εγκατάσταση, την εμφάνιση της γεωργίας, άρχισαν οι άνθρωποι να ενδιαφέρονται περισσότερο για ότι έχει σχέση με την καλλιέργεια και εμφανίσθηκαν οι θεοί που είχαν σχέση με τη γη και τη γονιμότητα της. Στην Ελλάδα ήταν η Δήμητρα, συνέχεια άλλων μεγάλων μητρικών θεοτήτων όπως ήταν η Ρέα ή η Αστάρτη στους σημιτικούς λαούς. Στην Αίγυπτο ήταν ο θεός Όσιρις, στη Βαβυλώνα ο θεός της βλάστησης Ταμούζ πέθαινε κάθε χρόνο την εποχή του θερισμού και ξαναζωντάνευε την άνοιξη. Θεό της γεωργίας που πέθαινε και ανασταινόταν, οι Φοίνικες και οι Σύριοι είχαν τον Άδωνι.
Η μόνιμη εγκατάσταση οδηγεί στην εμφάνιση θεοτήτων οι οποίοι επιτελούν συγκεκριμένους κοινωνικούς ρόλους. Για παράδειγμα στο Ινδικό πάνθεο ο Βαρούνα ήταν ο θεός του μαγικού δεσίματος στους κοινωνικούς όρκους, που έδενε αυτούς που τους παραβίαζαν και ήταν ο πιο σοφός. Ο Ίντρα ήταν ο θεός του πολέμου, της βίας. Κάτι ανάλογο βλέπουμε και στο Ελληνικό δωδεκάθεο.
Τους ενδιαφέρει επίσης η διαδοχή των εποχών, η πρόβλεψη για τον καιρό, τα ουράνια φαινόμενα και με ποιο τρόπο αυτά επηρεάζουν τις αλλαγές στη γη και βρίσκονται σε σχέση μαζί τους . Οι σχέσεις που παρατηρούν ανάμεσα στα γήινα φαινόμενα και αυτά του ουρανού δημιουργούν την αντίληψη της ενότητας όλης της φύσης και του επηρεασμού των φαινομένων στη γη από ό,τι γίνεται στον ουρανό. Αρχίζουν να δημιουργούνται οι πρώτοι μεγάλοι μύθοι για τη δημιουργία του κόσμου. Μέσα σε αυτούς τους μύθους βρίσκει τη θέση του και ο άνθρωπος και εντάσσεται μέσα σε ένα πεπρωμένο. Οι μύθοι αυτοί για τη δημιουργία του κόσμου έχουν άμεση σχέση με την κάθε φυλή. Η ενότητα της ομάδας, της φυλής και το πεπρωμένο της είναι βασικό στοιχείο μαζί με την ερμηνεία που δίνεται για την φύση και τη δημιουργία της.
Όταν μια φυλή κατακτούσε μια άλλη πολλές φορές υιοθετούσαν τους θεούς της, τους οποίους όμως τοποθετούσαν σε υποδεέστερη θέση. Ο θεός Μαρδούχ ήταν στην αρχή θεός της πόλης της Βαβυλώνας. Όταν η Βαβυλώνα έγινε πρωτεύουσα μεγάλου κράτους υποτάσσοντας πολλές γειτονικές φυλές, τότε ο Μαρδούχ έγινε η κυρίαρχη θεότητα όλου του βασιλείου και οι θεοί των φυλών που υποτάχθηκαν μετατράπηκαν σε κατώτερους θεούς. Κάτι ανάλογο συνέβηκε και στον Ελλαδικό χώρο όπου η κάθοδος των Ελληνικών φύλων που έφεραν μαζί τους και τους δικούς τους θεούς, οδήγησε σε μία καινούργια σύνθεση θεοτήτων, όπου την πρωτοκαθεδρία αναλαμβάνει τώρα ο Δίας σε ένα δωδεκάθεο με περισσότερο ανδροκρατική πια σύνθεση σε σχέση με τις προηγούμενες, κυρίως μητρικές, γυναικείες θεότητες των Πελασγών.
Με έναν ανάλογο τρόπο οι κοινωνικές εξελίξεις αλλάζουν και τους ρόλους των θεών. Ο Α. Λουνατσαρσκυ στην ”καταγωγή των θρησκειών'' επισημαίνει ότι στα ομηρικά έπη ο Δίας εμφανίζεται με τα χαρακτηριστικά του παντοδύναμου βασιλιά της δύναμης που σκορπάει τους κεραυνούς του. Μερικούς αιώνες αργότερα, που είχε μεσολαβήσει η μεγάλη πνευματική και πολιτιστική ανάπτυξη των κλασσικών χρόνων, το άγαλμα του Δία στην Ολυμπία, από τις περιγραφές που υπάρχουν, τον αναδείκνυε σαν το θεό της σοφίας και της δικαιοσύνης. Μιας δικαιοσύνης που δεν μπορεί να καταπατηθεί.
Επίσης στις πόλεις κράτη που δημιουργήθηκαν δημοκρατικές μορφές οργάνωσης έχουμε μια μετατόπιση από την προβολή της ωμής δύναμης σαν στοιχείο επιβολής στην κοινωνία, στο στοιχείο της δικαιοσύνης.  Στις Ελληνικές τραγωδίες βασικό ήταν το στοιχείο της υποταγής στους νόμους της πόλης, ανεξάρτητα από το πόσο ισχυρός ήταν κάποιος. Η μη υποταγή στους νόμους σήμαινε καταστροφή και στον πιο ισχυρό. Η μετατόπιση εξάλλου από τον κυρίαρχο ρόλο της δύναμης σε αυτόν της δικαιοσύνης είναι ένδειξη περαιτέρω γνωστικής και ηθικής ωρίμανσης.
Η πίστη στον ένα θεό εμφανίζεται εκεί που η εξουσία ασκείται από έναν ηγεμόνα δεσπότη, που έχει συγκεντρωμένη όλη την εξουσία στα χέρια του, μαζί με την κάστα που κυβερνά. Το ίδιο και όλη η στρατιά από αγγέλους, αρχαγγέλους και διάφορους άλλους τιτλούχους που αντιπροσωπεύουν και τις διάφορες κατηγορίες των τιτλούχων γύρω από τον βασιλιά δεσπότη. Ένα ποίμνιο ένας ποιμήν. Οι επίγειοι δεσπότες απαιτούν από τους υπηκόους τους ταπεινοφροσύνη και υπακοή, λατρεία και δώρα. Οι αντίστοιχοι θεοί απαιτούν τα ίδια πράγματα.
Σ’ αυτές τις συνθήκες οργανώνεται το ιερατείο σαν ξεχωριστή κάστα.
                                                                                                                                
*Ιδιαίτερα κατατοπιστικά σε αυτό το θέμα απο όπου πάρθηκαν στοιχεία της ανάρτησης, είναι ο ''σαμανισμός'' και η ''πραγματεία πάνω στην ιστορία των θρησκειών'' του Mircea Eliade (εκδ. Χατζηνικολής), όπως και η ''καταγωγή της θρησκείας'' του Α. Λουνατσάρσκυ.
                                                                                       Δ. ΠΕΤΡΙΔΗΣ
Από σαμανική ιεροτελεστία στην Ρωσική κεντρική Ασία. (από το ΒΗΜΑ)

Δεν υπάρχουν σχόλια: