2.4.11

τα πρωτα βηματα του homo


Ας κάνουμε μια σύντομη αναφορά στα πρώτα βήματα του ανθρώπου στη γη.
Μέχρι πρόσφατα υπήρχε η άποψη ότι το πρώτο είδος ανθρωπιδών που επικράτησε ήταν ο αυστραλοπίθηκος στο οποίο ανήκει και η γνωστή Λούσι, αν και σήμερα αμφισβητείται αν από τη σειρά της Λούσι προέκυψε ο σύγχρονος άνθρωπος ή από κάποια άλλη παράλληλη σειρά. (Λούσι, αν και αποδείχθηκε αρσενικός, ονομάσθηκε ο σκελετός που βρέθηκε στο Χαντάρ της Αιθιοπίας το 1974, ο παλαιότερος που είχε βρεθεί μέχρι τότε, ηλικίας 3,6 περίπου εκατομμυρίων χρόνων. Την ονομάσανε Λούσι από το γνωστό τραγούδι των Beatles που ακούγανε από μια κασέτα με τραγούδια τους κατά τη διάρκεια των εργασιών τους).
Σήμερα οι έρευνες έχουν φέρει στο φως ευρήματα από την ευρύτερη περιοχή της ανατολικής Αφρικής, (Αιθιοπία, Τσαντ, Κένυα) που είναι πολύ αρχαιότερα, όπως ο Orrorin tugenensis ηλικίας 6 εκτ. χρόνων ή ο Sahelanthropus tchadensis που έχει ηλικία 6,8-7,2 εκατ. χρόνων που διεκδικούν τον τίτλο του παλιότερου προγόνου του ανθρώπου. Ονομάσθηκαν ανθρωπίδες επειδή πιθανόν από κάποιους κλάδους τους να προέκυψε ο homo sapiens, ο σημερινός άνθρωπος, πριν περίπου 150-200 χιλιάδες χρόνια όπως υπολογίζεται. Ανήκουν στην ευρύτερη οικογένεια των ανθρωποειδών που περιλαμβάνει και είδη πιθήκων που ζουν και σήμερα, όπως οι γορίλες, οι χιμπατζήδες, οι ουρακοτάγκοι και οι γίβωνες, αν και γενετικά με βάση το DNA, οι γορίλες και οι χιμπατζήδες είναι πιο κοντά στον άνθρωπο απ’ ότι στους ουρακοτάγκους. Προφανώς θα υπήρχαν και άλλα είδη παράλληλα με τα παραπάνω ή και άλλα τα οποία εξαφανίσθηκαν και άλλα τα οποία θα φέρει στο φως η έρευνα. Ο ανταγωνισμός στον ίδιο οικολογικό χώρο οδηγούσε τελικά σε επικράτηση του ενός σε βάρος του άλλου.
Στην περίοδο από τα 2 εκ. χρόνια μέχρι και πριν 100.000 χρόνια
επικράτησαν κατά σειρά, αλλά και με χρονικές συνυπάρξεις σε διαφορετικές περιοχές του πλανήτη, τα είδη που ονομάσθηκαν homo habilis(ο επιδέξιος άνθρωπος), homo erectus(ο όρθιος άνθρωπος), και κάποια είδη ενδιάμεσα του homo erectus και του Νεάντερταλ. Απομεινάρια από τον homo habilis βρέθηκαν στην Αφρική και είναι 2 εκ. ετών. Απομεινάρια του homo erectus έχουν βρεθεί στην Αφρική, την Ευρώπη, την Ασία και την Αυστραλία και είναι ηλικίας περίπου 600.000 χρόνων.(Πολλά άλλα είδη εξαφανίσθηκαν. Βρέθηκαν για παράδειγμα απομεινάρια γιγαντόσωμων ανθρωποειδών στην Κίνα, που δεν είναι γνωστό σε ποια εξελικτική σειρά ανήκουν). Πριν 100.000 χρόνια στην περιοχή της Ευρώπης, στην Αφρική και την εγγύς Ανατολή, επικράτησε το είδος homo neanderthalensis, ο άνθρωπος Νεάντερταλ, από τα οστά των άκρων και του κρανίου που βρέθηκαν σε σπήλαιο στην όχθη του ποταμού Ντύσελ, στην κοιλάδα του Νεάντερταλ, στην Πρωσία.
Ο Νεάντερταλ συνυπήρξε στην Αφρική με τον homo sapiens, όπως και στην Ευρώπη αλλά και την Ασία. Στην Ασία ο Νεάντερταλ συνυπήρξε μάλλον και με τον homo erectus, μέχρι και 50.000 χρόνια πριν από σήμερα.
Ο σημερινός άνθρωπος ο homo sapiens, δεν αποτελεί συνέχεια του Νεάντερταλ, όπως έδειξαν αναλύσεις του γενετικού υλικού αλλά παρακλάδι της γενετικής δεξαμενής του homo erectus. Σήμερα βελτιώνονται γρήγορα οι τεχνικές δυνατότητες για την ανάλυση του γενετικού υλικού, τόσο του κυτταρικού όσο και του μιτοχονδριακού DNA, από τα απολιθώματα και αυτό θα ξεκαθαρίσει πολλά πράγματα γύρω από αυτές τις εξελικτικές γραμμές, οι οποίες σήμερα καθορίζονται σχετικά δύσκολα.
Όλα τα μέχρι στιγμής δεδομένα δείχνουν ότι ένα νέο ανθρώπινο κύμα που μετανάστευσε από την Αφρική πριν 100.000 χρόνια περίπου και εγκαταστάθηκε στην Ασία και σε μια ευρεία έκταση στην Ευρώπη(νότια από 54ο γεωγραφικό πλάτος), πριν 50-55 χιλιάδες χρόνια, συνυπήρξε για κάποιο διάστημα με τους Νεάντερταλ, ώσπου πριν 30.000 χρόνια οι Νεάντερταλ εξαφανίζονται στον ανταγωνισμό με τους νέους κατοίκους στην Ευρώπη. Από ότι φαίνεται, αν υπήρξε γενετική ανάμιξη δεν θα ήταν μεγάλη αν και υπήρξε ανταλλαγή τεχνολογίας. Εν πάση περιπτώσει αυτό είναι κάτι που μπορεί να διευκρινισθεί περισσότερο με τις δυνατότητες που αναπτύσσονται σήμερα, επειδή τα κενά που αφορούν τις εξελικτικές σειρές είναι ακόμη μεγάλα. Παράλληλα πρέπει να συνυπήρχαν και άλλα είδη, όπως έχουν ανακαλυφθεί πρόσφατα, τα οποία εξαφανίσθηκαν πιθανόν στον ανταγωνισμό τους με τον homo sapiens. Η περίοδος αυτή, πριν 30-40 χιλιάδες χρόνια συμπίπτει και με ένα μεγάλο άλμα, ένα bing bang στην ανθρώπινη εξέλιξη με την εμφάνιση των ανιμιστικών αντιλήψεων και αντίστοιχων πρακτικών, των πρώτων μορφών τέχνης, τα εξελιγμένα εργαλεία και όπλα, τα ραμμένα ρούχα, την κατασκευή κατοικιών και ίσως την διαμόρφωση της γλώσσας κλπ. Η εμφάνιση των ανιμιστικών αντιλήψεων προκύπτει από τα ευρήματα στους τάφους όπου υπάρχουν αντικείμενα συνοδευτικά του νεκρού, που μέχρι τότε δεν υπήρχαν. Η ταφή που προϋπάρχει αφορούσε κυρίως σώματα παιδιών για την προφύλαξη τους ίσως από την κατασπάραξη τους από τα άγρια ζώα. Επίσης από το ότι μέχρι τότε οι τάφοι ήταν στους χώρους κατοικίας κάτι που σημαίνει ότι δεν φοβόνταν τους νεκρούς ενώ στη συνέχεια απομακρύνονται σε ξεχωριστούς χώρους. Αλλάζει και η τοποθέτηση των νεκρών σωμάτων που παίρνει έναν πιο τελετουργικό χαρακτήρα, εμβρυικής κυρίως στάσης, ώστε να ξαναγεννηθεί από τη μάνα γη.
Ο V. Ramachandran επισημαίνει ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος αυξήθηκε σχετικά γρήγορα και πριν 200 χιλιάδες χρόνια περίπου απόκτησε το σημερινό του μέγεθος, ωστόσο το μεγάλο άλμα στην ανθρώπινη εξέλιξη, η εμφάνιση του ανιμισμού και των αντίστοιχων πεποιθήσεων, οι πρώτες μορφές τέχνης, τα εξελιγμένα εργαλεία και όπλα, τα ραμμένα ρούχα και ίσως και η γλώσσα, εμφανίζονται αρκετά πρόσφατα, πριν περίπου 30-40 χιλιάδες χρόνια. Θεωρεί ότι τα άλματα αυτά στην εξέλιξη οφείλονται σε μεγάλο βαθμό στη μεγάλη ανάπτυξη των κατοπτρικών νευρώνων στον άνθρωπο και στο ρόλο στη μάθηση μέσω της μίμησης και τη γρήγορη διάδοση μιας καινοτομίας, όταν συνυπάρχουν και άλλοι παράγοντες που ευνοούν την διάδοση της. Έτσι μια καινοτομία λόγω μιας τυχαίας σύμπτωσης σε ένα μόνο τόπο και χρόνο, έχει τη δυνατότητα να εξαπλωθεί γρήγορα, λόγω ακριβώς αυτής της ανεπτυγμένης ικανότητας για μίμηση και δυνατότητα αντίληψης των σκέψεων των άλλων. Όπως και το ότι μια καινοτομία μπορεί να δράσει επιταχυντικά και για την διάδοση κάποιας άλλης που σχετίζεται με αυτήν. Χρειάζεται βέβαια και ένα ορισμένο ποσό προηγούμενης γνώσης, ένα minimum κουλτούρας, ώστε η μάθηση να μεταδοθεί. Η αλληλεπίδραση αυτών των δύο παραγόντων οδηγεί σε μια ας την πούμε αυτοκαταλυτική διαδικασία, ένα θετικό feedback, που αναπτύσσει την ανθρώπινη συνείδηση.
Με αυτή την έννοια περιορίζεται και ο ρόλος των γενετικών αλλαγών που μέχρι τώρα αποτελούσαν την κύρια εξήγηση για αυτές τις μεγάλες καμπές στην ανθρώπινη εξέλιξη, αλλαγές που μπορεί όμως να αφορούν την μεγαλύτερη πολυπλοκότητα του συστήματος των κατοπτρικών νευρώνων.
Στη μισοπαγωμένη Ευρώπη και Ασία οι Νεάντερταλ και στη συνέχεια ο homo sapiens ζούσαν σε ομάδες περίπου των 50-150 ατόμων. Σαν συμπαγής ομάδα μπορούσαν να αντιμετωπίζουν και τα πιο δυνατά ζώα. Έφτιαξαν όπλα για το κυνήγι, χρησιμοποιούσαν παγίδες, ανέπτυξαν τις κυνηγετικές τεχνικές. Χάραζαν σημάδια σε βότσαλα. Επεξεργάζονταν το δέρμα των ζώων για ενδύματα και υποδήματα.
Το εργαλείο που τοποθέτησε τον άνθρωπο πάνω από τα ζώα είναι η φωτιά. Αυτό τον βοήθησε να εγκατασταθεί στις πιο παγωμένες περιοχές της Ευρώπης και της Ασίας.
Βρισκόντουσαν σε συνεχή μετακίνηση εξ αιτίας των αναγκών για κυνήγι σε συνθήκες περιορισμένων πόρων. (H φωτιά ήταν το ιερότερο σύμβολο σε όλους τους αρχαίους πολιτισμούς και φυλάσσονταν άσβεστη σε όλους τους ναούς ή άναβε με μυστικούς τρόπους σε διάφορες τελετουργίες).
Σταδιακά η αρχική ομάδα που επικρατούσε η ελευθερομιξία, αντικαταστάθηκε από την ομόαιμη ομάδα, που αργότερα οδήγησε στις φατρίες και τα γένη.
Η μόνιμη εγκατάσταση ενισχύει το ρόλο των γυναικών. Μπορεί να δώσει μεγαλύτερο βάρος στην ανατροφή των παιδιών. Με την μόνιμη εγκατάσταση η γυναίκα γίνεται φύλακας της κατοικίας. Διατηρεί και ανάβει τη φωτιά. Στις περιόδους της κυνηγετικής απραξίας η γυναίκα είναι η τροφός όλης της κοινότητας με προϊόντα συλλεκτικής εργασίας στην οποία έπαιρναν μέρος και τα παιδιά και οι γέροι. Απέναντι στη δύναμη του ρόπαλου αντιπαρατέθηκε η δύναμη της τροφής που εξασφαλίζει η γυναίκα και μπορεί να προσφέρει στους άνδρες μετά από ένα αποτυχημένο κυνήγι.
Η συγκομιδή τροφών κάθε είδους είναι έργο της γυναίκας. Αυτή τρέφει τον άνδρα όπως και τα παιδιά. Αυτό το βλέπουμε και σε κοινωνίες πρωτόγονες στη ζούγκλα.
Επειδή οι γυναίκες ασχολούνταν με τη συγκομιδή καρπών, σπόρων κτλ, θεωρείται πιθανό ότι η ανακάλυψη της γεωργίας, που προήλθε από την καλλιέργεια των σπόρων, είναι έργο της γυναίκας, επειδή αυτή ασχολούνταν με αυτή τη δραστηριότητα, ενώ οι άντρες ασχολούνταν αποκλειστικά με το κυνήγι ή τις συνήθεις εχθροπραξίες με τις γειτονικές ομάδες ή φυλές. Στις πορείες εξ άλλου, ο άντρας είναι πάνοπλος ενώ η γυναίκα κουβαλάει όλα τα υπάρχοντα.
Στα πλαίσια αυτής της αρχικής ομάδας, που ήταν η αρχαϊκή κοινωνική συγκρότηση, ήταν ισχυρό το στοιχείο της αλληλεγγύης. Υπάρχουν ενδείξεις ότι φρόντιζαν τα τραυματισμένα άτομα της ομάδας. Το μέλος της ομάδας δεν μπορούσε να επιβιώσει εκτός της ομάδας γι αυτό και η συμμόρφωση με τους κανόνες της ομάδας θεωρείται δεδομένη. Δεν θεωρείται δεδομένη η ύπαρξη αρχηγού με την έννοια που εμφανίζεται αργότερα στο γένος και τη φυλή. Υπάρχουν φυλές πρωτόγονες που διατηρούν αυτή τη μορφή οργάνωσης, όπου δεν υπάρχει αρχηγός με την έννοια της εξουσίας πάνω στα υπόλοιπα μέλη. Εξ άλλου το μικρό μέγεθος της ομάδας, κάνει δυνατό τον αλληλοέλεγχο και δημιουργεί συνθήκες ώστε οι αποφάσεις να παίρνονται περίπου από κοινού. Ο αρχηγός ήταν ο πιο δυνατός, επιδέξιος στο κυνήγι. Και σήμερα ακόμη στα κριτήρια για αρχηγό παίρνουμε υπ’ όψη τα σωματικά του χαρακτηριστικά. Επειδή δεν υπήρχε άλλη συσσώρευση δύναμης ή πλούτου, σε αυτές τις αρχικές ομάδες, ο αρχηγός δεν μπορούσε να σταθεί χωρίς τη θέληση των μελών της ομάδας. Ήταν δηλαδή συνεχώς ανακλητός. Δεν είχε καμία δύναμη να επιβληθεί δια της βίας πάνω στην ομάδα. Λόγω του μικρού μεγέθους της η ομάδα είχε τη δυνατότητα να αποφασίζει από κοινού. Δηλαδή είχε κατά κάποιο τρόπο δημοκρατικό χαρακτήρα. Και αυτός ο αριθμός των 50-150 ατόμων ήταν απ’ ότι φαίνεται ο καταλληλότερος από πλευράς μετακίνησης, αλληλοβοήθειας και εξυπηρέτησης των αναγκών που προέκυπταν. Η ισχυρή αλληλεγγύη στα πλαίσια αυτής της ομάδας, προέκυπτε με φυσικό τρόπο και ουσιαστικά δεν χρειαζόταν βία για να ακολουθηθούν οι κανόνες της ομάδας. Αυτό ήταν κάτι αυτονόητο για λόγους επιβίωσης. Κανείς δεν μπορούσε να επιβιώσει εκτός της ομάδας. Ουσιαστικά λειτουργούσαν αρχές κοινοκτημοσύνης χωρίς σχέσεις εξουσίας.
Αυτές οι ομάδες στην ουσία ήταν συνέχεια της αγέλης των θηλαστικών, που περιφέρονται για τον ίδιο λόγο, την εύρεση τροφής. Η διαφορά τους βρίσκεται στο υψηλότερο επίπεδο νοημοσύνης που έχει κατακτήσει ο άνθρωπος. Οπότε γίνεται πολύ πιο αποτελεσματικός από αυτά. Η χρήση αυτού του νέου εργαλείου, της νοημοσύνης, το οποίο επεξεργάζεται την ικανοποίηση των βασικών του ενστίκτων, της επιβίωσης, της εξόντωσης των αντιπάλων του για την διεκδίκηση των περιορισμένων πόρων, κάνει αυτές τις ομάδες να παίρνουν πολύ πιο πολύπλοκο χαρακτήρα και να διαφοροποιούνται οριστικά από των υπόλοιπων θηλαστικών στα οποία κυριαρχούν απόλυτα. Η νοημοσύνη είναι που κάνει τον άνθρωπο να μπορεί να γίνεται πολύ πιο σκληρός από τα άλλα θηλαστικά, για παράδειγμα να βασανίσει αργά με τον πιο άγριο και σαδιστικό τρόπο τον αντίπαλο του, ενώ παράλληλα είναι αυτός που μπορεί να δείξει αισθήματα αλληλεγγύης σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό απ’ ότι τα ζώα, τόσο στα πλαίσια της ομάδας όσο και να νοιώσει αλληλέγγυος και με έναν άνθρωπο που δεν τον ξέρει, απλά επειδή είναι άνθρωπος και έχει κατακτήσει τη γνώση ότι έχει πολλά κοινά με τους υπόλοιπους ανθρώπους. Σήμερα που η αίσθηση αυτή έχει προχωρήσει πολύ περισσότερο, μπορούμε να νοιώθουμε αλληλέγγυοι με τους ανθρώπους όπου γης, χωρίς να τους ξέρουμε.
Αυτή η ισχυρή αλληλεγγύη που υπήρχε στα πλαίσια αυτής της αρχικής ομάδας, όπως αναφέρθηκε και προηγούμενα, είναι κάτι που διατηρήθηκε με διάφορους τρόπους στο πέρασμα των αιώνων, μέχρι και σήμερα. Όπως φαίνεται είναι με κάποιο τρόπο, το μεγαλύτερο μικρότερο μέγεθος, που επεκτείνεται ο κύκλος μιας τέτοιας ισχυρής αλληλεγγύης. Για παράδειγμα αυτός είναι περίπου ο μέσος αριθμός των ατόμων που κάθε άτομο νοιώθει μια στενότερη αλληλεγγύη, από παιδικές φιλίες, δράσεις στην εφηβεία και τη νεότητα, που διατηρούνται, που παίρνει υπ’ όψη περισσότερο τις γνώμες τους κλπ. Η συγκρότηση των πολεμικών ομάδων είχαν επίσης αυτή περίπου τη δομή. Στους Μογγόλους για παράδειγμα, που είχαν μια πιο άμεση συνέχεια με αυτού του τύπου την οργάνωση, η δομή του στρατού τους βασίζονταν σε ίλες ιππικού που είχαν αυτόν περίπου τον αριθμό. Αλλά και οι περισσότεροι οργανωμένοι στρατοί, βασίζονταν σε τμήματα στρατιωτικά που είχαν σαν βάση αυτόν περίπου τον αριθμό στρατιωτών.
Ας κάνουμε μια παρένθεση εδώ.
Η κατανόηση της ανάγκης της οργάνωσης. Η πρώτη κατανόηση έγινε στην αρχαϊκή κυνηγετική ομάδα. Μόνο μέσα από την οργάνωση σε ομάδες πειθαρχημένες, μπορούσαν να νικήσουν πολύ δυνατότερα τους ζώα. Το ίδιο συνέβαινε και στην συνεχή αντιπαράθεση τους με τις ανταγωνιστικές τους ομάδες. Η οργάνωση προϋποθέτει στοιχεία ορθολογισμού, πού όσο πιο ανεπτυγμένα είναι τόσο πιο αποτελεσματική γίνεται. Τα πολεμικά φύλα, ιδιαίτερα αυτά που για διάφορους λόγους, ήταν σχετικά ολιγάριθμα, οδηγήθηκαν πολλά από αυτά στο να αναπτύξουν την οργάνωση τους σε υψηλό επίπεδο, ώστε να μπορούν να αντιμετωπίσουν ισχυρότερους αντιπάλους.
Με την ευκαιρία ας δούμε εδώ την πολεμική τακτική των αρχαίων Ελλήνων, που ήταν χωρισμένοι σε σχετικά ολιγάριθμες ομάδες και πολεμούσαν συνεχώς είτε μεταξύ τους είτε με άλλους. Φτιάξανε τη φάλαγγα που με τους εξοπλισμένους με βαρύ οπλισμό και εκπαιδευόμενους συνεχώς για το πώς θα κρατιούνταν αδιάσπαστες οι γραμμές και με τις συνεχείς βελτιώσεις της, έγινε το απόλυτο πολεμικό όπλο της αρχαιότητας, που πάνω της συντρίβονταν μεγαλύτεροι στρατοί που δεν είχαν αυτή την ισχυρή και αποτελεσματική οργάνωση. Η φάλαγγα μπορούσε να αντιμετωπισθεί μόνο από μία άλλη φάλαγγα. Αυτός ο τρόπος πολέμου, έγινε η βασική αρχή του τρόπου του πολέμου στη συνέχεια σε όλη τη Δύση, μέχρι και τους πρόσφατους αιώνες, είτε σαν βαρύ οργανωμένο ιππικό τον Μεσαίωνα είτε με τις παρατάξεις μάχης του πεζικού και τη συγκεντρωμένη ομοβροντία πυρών, για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα, ώσπου η εξέλιξη της τεχνολογίας των όπλων να καταργήσει τη μορφή της συγκεντρωμένης παράταξης. Το πνεύμα όμως του υψηλού επιπέδου οργάνωσης, είναι όπως είναι κατανοητό βασικός παράγοντας.
Η υψηλού επιπέδου οργάνωση και η σκληρή εκπαίδευση για να επιτευχθεί, σημαίνουν εξ άλλου και μια υποχώρηση των μαγικών στοιχείων στη σκέψη των ανθρώπων. Τα μαγικά στοιχεία δεν είχαν εξαλειφθεί εννοείται, πάντα ζητούσαν την εύνοια των θεών με θυσίες, ρωτούσαν τους μάντεις για τους οιωνούς, ήταν προληπτικοί σε μεγάλο βαθμό-εξ άλλου αυτός ήταν ο τρόπος σχέσης με τη φύση για πολλές χιλιάδες χρόνια, αλλά δεν στηρίζονταν κυρίως σ’ αυτά για να νικήσουν. Ο εξορθολογισμός δηλαδή της δραστηριότητας τους σήμαινε και υποχώρηση των μαγικών στοιχείων στην πράξη.

Η αρχαϊκή κοινωνική ομάδα, που περιφέρονταν σε αναζήτηση τροφής, είχε τη δομή και τις λειτουργίες, περισσότερο μιας αγέλης αρπακτικής. Με παρόμοιο τρόπο λειτουργούσαν και φυλές νομαδικές, που ζούσαν περιφερόμενοι και πολεμώντας συνεχώς. Οι άνδρες είχαν ένα κύριο αντικείμενο και σκοπό ζωής, τον πόλεμο για τον οποίον εκπαιδεύονταν από τότε που γεννιούνταν.
Όταν άρχισε η μόνιμη αγροτική εγκατάσταση, τότε οι πληθυσμοί μεγάλωναν περισσότερο και πολύ πιο γρήγορα, αποκτούσαν αγαθά που τα αποταμίευαν, προχώρησε περισσότερο ο καταμερισμός εργασίας. Η περίσσεια των αγαθών που δημιουργούσαν, γινόταν στόχος των αμιγώς πολεμικών νομαδικών φυλών, οπότε η σύγκρουση μεταξύ τους ήταν συνεχής. Ο πόλεμος δηλαδή ήταν και πάλι ένα συνεχές καθήκον, για το οποίο προετοιμάζονταν οι άνδρες της φυλής είτε ήταν νομάδες πολεμιστές είτε ήταν μόνιμα εγκατεστημένοι στις πόλεις.
Οι τελετές της μύησης για την ενηλικίωση, που γινόντουσαν σε όλες τις κοινωνίες και συνεχίζουν με έναν τρόπο να γίνονται μέχρι και σήμερα, αποτελούσαν το πέρασμα του νέου άνδρα στην αποδοχή του από την ομάδα, τη φυλή, την πόλη, ότι είναι ικανός να πολεμήσει και να υπερασπίσει την ομάδα. Αποκτώντας με αυτό τον τρόπο και τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των άλλων ανδρών της ομάδας. Οι τελετές μύησης ήταν κατ’ αρχήν συνδεδεμένες με τις τελετουργίες για το κυνήγι. Αρχικά αυτές οι τελετές δεν είχαν μαγικό χαρακτήρα αλλά ήταν περισσότερο εξετάσεις μαχητικής ικανότητας για το κυνήγι αλλά και τον πόλεμο. Πολύ αργότερα παίρνουν το χαρακτήρα μαγικής τελετής. Στο νέο που ενηλικιώνεται εμπνέονται και διάφορες αντιλήψεις και δοξασίες για τη φυλή, που αφορούν ας πούμε την πνευματική παράδοση της φυλής. Του διηγούνται διάφορους μύθους για το θρυλικό παρελθόν της φυλής και του ανακοινώνονται τοτεμικά μυστικά με τη μορφή δογμάτων. Ιδιαίτερη θέση στη μύηση, περισσότερο με την ανάπτυξη του συστήματος των γενεών και φυλών, αρχίζουν να παίρνουν και τα αισθήματα ευλάβειας και υποταγής προς τους πρεσβύτερους αρχηγούς. Αυτές οι τελετές κρατούσαν από μερικές εβδομάδες μέχρι αρκετούς μήνες. Συνήθως από ένα στάδιο και μετά γινόταν σε καθεστώς μεγάλης μυστικότητας.
Το πέρασμα αυτό του αγοριού στο στάδιο της ενηλικίωσης, σηματοδοτείται εδώ και αιώνες, κυρίως από τη στρατιωτική θητεία. Παίρνει όμως και πολλές άλλες πιο άτυπες μορφές. Για παράδειγμα η συμμετοχή πολλών νέων σε βίαιες εκδηλώσεις ή ακόμη και η συμμετοχή σε δραστηριότητες όπως κοινωνικά κινήματα, οργανώσεις κτλ, πέρα από τους άλλους κοινωνικούς λόγους και υπαρκτά προβλήματα που μπορεί να εξηγούν αυτού του είδους τις δραστηριότητες, αποτελούν ταυτόχρονα με ένα τρόπο και ένα "βάπτισμα του πυρός" και απόδειξης ότι είναι ικανοί να πολεμήσουν, δεν είναι πια παιδιά που υπακούνε σε ότι τους πούνε.
Με το σταδιακό πέρασμα στις ομόαιμες ομάδες, και στη συνέχεια στο σύστημα των γενεών και φυλών, οι κοινωνικές ομάδες γίνονται μεγαλύτερες. Η αλληλεγγύη μεταξύ τους δεν είναι δεδομένη. Ο φύλαρχος ή πατριάρχης, ενισχύει το ρόλο και την εξουσία του. Οι θεοί της φυλής, συνέχεια των τοτέμ, όπως και τα ταμπού, προστατεύουν ειδικά τον αρχηγό. Με τη δημιουργία των πολυάνθρωπων κρατών που προκύπτουν από τη συνένωση φυλών ή και υποδούλωση άλλων κρατών, ο ρόλος του ηγεμόνα ενισχύεται ακόμη περισσότερο με τη δημιουργία ισχυρών στρατών και γραφειοκρατίας αλλά και την ανάλογη μετατροπή των θρησκευτικών μύθων και της δομής τους, ώστε να ενισχύεται ο ρόλος του. Οι υπήκοοι απλά υπακούουν. Δεν έχουν δική τους βούληση. Ο δεσπότης αποφασίζει με βάση τα δικά του συμφέροντα και της κάστας που έχει τη δύναμη και την οποία εκπροσωπεί.
Με τη δημιουργία πολυάνθρωπων κοινωνιών, που γίνεται κυρίως με καταναγκαστικό βίαιο τρόπο, σπάζει σε μεγάλο βαθμό και το σύστημα των γενεών και φυλών. Για να διατηρηθεί η ενότητα σε τέτοιες μεγάλες κοινωνίες, χρειάζεται ισχυρή κεντρική εξουσία. Η ύπαρξη πλούτου από την εργασία των πολλών, δημιουργεί τις προϋποθέσεις για την οργάνωση και διατήρηση ισχυρών στρατών και γραφειοκρατίας.
Οι κοινωνίες αυτές με την ισχυρή δεσποτική εξουσία, παίρνουν έναν χαρακτήρα ποιμνίου. Υπάρχει απόλυτη υποταγή, αφοσίωση στον δεσπότη, πατέρα ποιμένα, που είτε είναι ο ίδιος θεός είτε είναι συγγενής του, γιος ή κάτι τέτοιο και από κάτω είναι το ποίμνιο, οι υπήκοοι, που ακολουθούν αδιαμαρτύρητα τις επιταγές του. Αυτές οι κοινωνίες αποτελούν το παιδικό στάδιο ανάπτυξης της ανθρωπότητας. Μια παιδική ηλικία με πολλές τραυματικές εμπειρίες έτσι όπως τις κρίνουμε από το μέλλον. Όπως τα παιδιά έτσι και εδώ, δεν έχουν τη δυνατότητα να αποφασίσουν από μόνοι τους και θα κάνουν αδιαμαρτύρητα ότι τους πει ο πατέρας αφέντης. Παράλληλα όμως δημιουργούνται προϋποθέσεις, ώστε μέσα από τον καταμερισμό της εργασίας, τον ελεύθερο χρόνο που δημιουργείται για πολλούς που μπορούν να μην κάνουν σωματική εργασία, να αναπτυχθεί η γνώση πάνω στη φύση, να αναπτυχθούν οι τέχνες και ο πολιτισμός αλλά και να διαδοθούν ευκολότερα. Στα μεγάλα δεσποτικά καθεστώτα, αυτά μένουν κυρίως στα πλαίσια μιας κάστας.
Τέτοια πολυάνθρωπα κράτη, δημιουργήθηκαν κυρίως κατά μήκος των μεγάλων ποταμών, που εξασφάλιζαν και γόνιμη γη για καλλιέργεια αλλά και εύκολη επικοινωνία και έλεγχο μεγάλων περιοχών. Οι ποταμοί ήταν πάντα, για ευνόητους λόγους, οι προνομιακοί τόποι εγκατάστασης των μόνιμων πληθυσμών. Αυτό οδήγησε στη συσσώρευση πλούτου, στην ανταλλαγή των προϊόντων, την ανάπτυξη του εμπορίου, άρα και την ανταλλαγή και κυκλοφορία των ιδεών, πολύ πιο γρήγορα απ’ ότι γινόταν παλιότερα. Η κυκλοφορία των ιδεών οδήγησε σε γρηγορότερη αύξηση της γνώσης. Η γνώση ήταν προνόμιο μιας κάστας, των ιερέων, που λόγω και της απόσπασης τους από άλλα καθήκοντα μπορούσαν να την αναπτύξουν. Μια γνώση που ήταν απαραίτητη και για τις λειτουργίες του πολυάνθρωπου κράτους. Τα πρώτα τέτοια μεγάλα κέντρα που δημιουργήθηκαν ήταν στη Μεσοποταμία με τους Σουμέριους και στην Αίγυπτο που αποτέλεσαν τα πρώτα μεγάλα κέντρα της γνώσης.
Στις παρυφές αυτών των πολυάνθρωπων κρατών αναπτύχθηκαν πόλεις με κυρίως εμπορική δραστηριότητα, που τα προμήθευαν με πρώτες ύλες ή άλλα προϊόντα που έφερναν από μακριά ή δικά τους είδη χειροτεχνίας κτλ, όπως και αντίστροφα εμπορεύονταν τα προϊόντα αυτών των κρατών. Οι πόλεις αυτές είτε δεν είχαν σημαντική αγροτική αριστοκρατία και τη δύναμη είχαν οι έμποροι που απέκτησαν μεγάλο πλούτο, είτε αν είχαν, σταδιακά η δύναμη πέρασε στα χέρια των νέων στρωμάτων που είχαν σχέση με τη θάλασσα, τη χειροτεχνία και το εμπόριο. Δημιουργήθηκαν, λόγω του μικρού μεγέθους, προϋποθέσεις ώστε να αποφασίζουν από κοινού ή μέσα από συμβούλια που συμμετείχαν οι πιο πλούσιοι και δυνατοί από αυτούς.
Αυτές οι εμπορικές πόλεις ήταν συνήθως εγκαταστάσεις πολεμικών φύλων, που διατηρούσαν σε μεγάλο βαθμό τις παραδόσεις της αρχαϊκής ομάδας και την αλληλεγγύη. Η εγκατάσταση τους σε περιοχές οχυρές τους βοηθούσε ώστε παρά τον μικρό σχετικά πληθυσμό τους να μπορούν να υπερασπίσουν την περιοχή τους.
Χτίζανε τείχη, και από κει δρούσανε πειρατικά, ώσπου αναλάμβαναν αυτοί τον έλεγχο της θάλασσας, επιβάλλοντας αυτοί την τάξη και θεωρώντας τους άλλους πια σαν πειρατές. Τέτοιο παράδειγμα ήταν οι Φοίνικες που πήραν τον έλεγχο της Μεσογείου, που πριν τον είχαν οι Μυκηναίοι και πριν από αυτούς οι Μινωίτες, ενώ από τους Φοίνικες τον πήραν στη συνέχεια οι Ελληνικές πόλεις.
Δημιουργήσανε πολλές αποικίες για να ελέγχουν το εμπόριο σε όλη τη Μεσόγειο και τη Μαύρη Θάλασσα. Ήταν παράλληλα και ένας τρόπος αποσυμφόρησης του πληθυσμού που του δινόταν διέξοδος να δράσει σε νέες περιοχές.
Η ανταλλαγή αγαθών, το εμπόριο δηλαδή αναπτύσσεται ιδιαίτερα από αυτές τις πόλεις. Ανταλλαγή αγαθών γίνεται βέβαια και στα πλαίσια των μεγάλων κρατικών συγκροτήσεων αλλά εκεί κυριαρχούν οι μεγάλες αγροτικές ιδιοκτησίες. Η χειροτεχνία που αναπτύσσεται στις πόλεις είναι στη σκιά, οικονομική, πολιτική, των μεγάλων ιδιοκτητών γης, που ελέγχουν το στρατό αλλά και την γραφειοκρατία.
Οι δυνάμεις της αγοράς προκύπτουν και αναπτύσσονται ιδιαίτερα στις εμπορικές πόλεις. Αναπτύσσονται μεγάλες εμπορικές επιχειρήσεις και εμφανίζεται και το πιστωτικό κεφάλαιο για την χρηματοδότηση των εμπορικών δραστηριοτήτων. Σταδιακά παίρνουν τον έλεγχο της εξουσίας από τους ιδιοκτήτες γης που αποτελούν παραδοσιακά την αριστοκρατία που ελέγχει το στρατό, μιας και αυτοί είχαν τη δύναμη να διατηρούν στρατό.
Σ’ αυτές τις πόλεις κράτη πολύ μεγαλύτερο ποσοστό του πληθυσμού έπαιρνε ενεργότερο μέρος στη διαχείριση των ζητημάτων της πόλης, κάτι που τους οδηγούσε σε μία σχέση ταύτισης με την ομάδα, την πόλη στη συγκεκριμένη περίπτωση, που την υπεράσπιζαν με πολύ μεγαλύτερη αποφασιστικότητα.
Το εμπόριο με την ανταλλαγή αγαθών, αποτέλεσε ισχυρό παράγοντα προόδου και γιατί συνέβαλε στην ανταλλαγή και την κυκλοφορία των ιδεών στον αρχαίο κόσμο, αυξάνοντας τον πλούτο σε περιοχές που η γη δεν μπορούσε να θρέψει πολλούς αλλά και γιατί η αντιμετώπιση συνεχώς καινούργιων προκλήσεων, οδηγούσε στην αναζήτηση συνεχώς καινούργιων λύσεων και καινοτομιών. Η ανάπτυξη εξ άλλου έρχεται σαν αποτέλεσμα νέων προκλήσεων από το περιβάλλον και επιτυχούς προσαρμογής στις νέες συνθήκες. Φαίνεται όμως ότι η γειτνίαση με μεγάλα κέντρα της γνώσης όπως ήταν η Βαβυλώνα και η Αίγυπτος, ήταν πολύ σημαντικός παράγοντας ώστε να γίνουν κάτοχοι της γνώσης που είχε αποκτηθεί εκεί είτε μέσω της ανταλλαγής γνώσεων να μπορέσουν να την αναπτύξουν παραπέρα.
Είναι χαρακτηριστικό ότι σ’ αυτές τις κοινωνίες που ανέπτυξαν δημοκρατικές λειτουργίες και βασίσθηκαν κυρίως στο εμπόριο, περιορίσθηκε ο μαγικός τρόπος σκέψης στην αλληλεπίδραση τους με τη φύση, σε σχέση με προηγούμενα στάδια ανάπτυξης ή στον βαθμό που ήταν ανεπτυγμένος στις μυστικιστικές κοινωνίες της Ανατολής. Ο περιορισμός της μαγικής σκέψης συμβαδίζει με αντίστοιχη ανάπτυξη της λογικής και της επιστήμης. Ο μαγικός τρόπος αντιμετώπισης της φύσης παρέμενε ισχυρός περισσότερο στα λαϊκά στρώματα, μιας και ήταν πανίσχυρη η παράδοση του και όλες οι θρησκευτικές λειτουργίες και η μυθολογία των φυλών ήταν διαποτισμένες από αυτόν. Η ανάπτυξη της φυσικής φιλοσοφίας στις ελληνικές πόλεις της Ιωνίας στην αρχή και στις υπόλοιπες στη συνέχεια, σήμαιναν και μια σχετική υποχώρηση του. Οι μύθοι δεν αρκούσαν για να δώσουν απαντήσεις στις νέες πραγματικές ανάγκες που προέκυπταν. Η ανάπτυξη της φυσικής φιλοσοφίας αντιπροσώπευε σε μεγάλο βαθμό τις ανάγκες των αναπτυσσόμενων εμπορικών ελληνικών πόλεων στην εξάπλωση τους στη Μεσόγειο και τη Μαύρη θάλασσα. Ανάλογοι κύκλοι ανάπτυξης της γνώσης πρέπει να είχαν προηγηθεί, όπως για παράδειγμα με τον Μινωικό και στη συνέχεια με τον Μυκηναϊκό πολιτισμό, που επίσης είχαν μεγάλη εξάπλωση και αυτό προϋποθέτει γνώσεις, οι οποίες υποχώρησαν για να υπάρξει η νέα ανάπτυξη μετά απο κάποιους αιώνες υποχώρησης της και στη συνέχεια ήταν οι Φοίνικες πριν πάρουν ξανά τον έλεγχο οι Ελληνικές πόλεις. Οι μύθοι μπορεί να ήταν καλοί σαν μύθοι αλλά για να αντιμετωπιστούν οι νέες προκλήσεις έπρεπε να δοθούν απαντήσεις που να λύνουν στην πράξη προβλήματα. Η ανάγκη σαν πρόκληση από το περιβάλλον και η επιτυχής προσαρμογή σ’ αυτό είναι ο γενικός κανόνας της ανάπτυξης και της εξέλιξης. Οι μύθοι δεν έχασαν φυσικά τη δύναμη τους αλλά αυτό που κινούσε τα πράγματα ήταν η ανάπτυξη του ορθολογιστικού πνεύματος.
Στη νεότερη εποχή μια αντιστοιχία ανάλογη βλέπουμε με τις εμπορικές πόλεις κράτη της Ιταλίας τον Μεσαίωνα, που αποτέλεσαν και τη βάση της Αναγέννησης ή την Χανσεατική ένωση που αποτέλεσε και τη βάση της μετατόπισης του κέντρου βάρους της οικονομικής ανάπτυξης απο την νότια στη βόρεια Ευρώπη.
                                                                                Δ. ΠΕΤΡΙΔΗΣ

Δεν υπάρχουν σχόλια: