16.12.11

Ο ΜΑΡΚ ΤΟΥΑΙΗΝ - Ο ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΚΑΙ Η ΒΑΘΥΤΕΡΗ ΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ


Mark Twain(1835-1910) το λογοτεχνικό
ψευδώνυμο του Samuel L. Clemens
Σχολιάζει ο Θανάσης Μπαντές

Ο Μαρκ Τουαίην στην πραγματεία του «Τι είναι ο άνθρωπος» ξεκαθαρίζει απολύτως ότι ο άνθρωπος δεν είναι τίποτε άλλο από μηχανή. Μια καλοκουρδισμένη μηχανή που ενεργεί σύμφωνα με καταχωρημένα δεδομένα από τα οποία δεν μπορεί να παρεκκλίνει ούτε στο ελάχιστο και που, μοιραία, πάσχει από βούληση καθώς οι επιλογές είναι φαινομενικά και μόνο ελεύθερες, αφού, στην ουσία, καθορίζονται επακριβώς από τα δεδομένα που ασυνείδητα υπηρετούνται. Αν τα δεδομένα ταυτίζονται με το καλό, ο άνθρωπος υπηρετεί το καλό, αν όχι, το κακό. Κατά συνέπεια ο άνθρωπος, ως άβουλη μηχανή, απαλλάσσεται από κάθε ευθύνη. Καμία πράξη δεν είναι άξια κατακραυγής ή τιμωρίας, αφού καμία πράξη δεν καθορίζεται εξ’ ολοκλήρου από την αυτό καθαυτό ανθρώπινη υπόσταση. Κατ’ επέκταση, καμία πράξη δεν είναι και άξια επαίνου αντίστοιχα, για τους ίδιους λόγους. Είναι παράλογο να κατηγορεί κάποιος μια μηχανή επειδή δεν κάνει σωστά τη δουλειά της. Την ευθύνη φέρει απολύτως ο κατασκευαστής της. Το μοναδικό κίνητρο συμπεριφοράς που αναγνωρίζει ο Τουαίην είναι η ψυχική ικανοποίηση που εισπράττει κανείς μετά το πέρας μίας πράξης. Ο άνθρωπος είναι αδύνατο να ξεπεράσει τα ιδιοτελή κίνητρα συμπεριφοράς. Δηλαδή είναι αδύνατο να ξεπεράσει τον εαυτό του. Ο πυρήνας της ανθρώπινης ιδιοτέλειας έγκειται ακριβώς εδώ. Στην ικανοποίηση των ψυχικών απαιτήσεων, δηλαδή στην αναζήτηση της εσωτερικής ισορροπίας που διασφαλίζεται
μόνο μέσα από την ευχαρίστηση που πηγάζει αποκλειστικά από τη διαρκή υπηρεσία του κατά το δοκούν σωστό, γιατί μόνο έτσι εξασφαλίζεται η αυτοεκτίμηση που μετουσιώνεται σε προσωπική γαλήνη. Ο άνθρωπος είναι αδύνατο να ενεργεί αντίθετα με τις αρχές του, αφού οι ενοχές θα τον καταρρακώσουν, οδηγώντας τον, σχεδόν μαθηματικά, στο αβίωτο. Άρα η ικανοποίηση της εσωτερικής φωνής γίνεται μοναδικό νόημα ύπαρξης καθώς καθίσταται μονόδρομος. Ή την ικανοποιείς ή συντρίβεσαι. Η αποφυγή της συντριβής δεν είναι τίποτε άλλο από την ύψιστη ιδιοτέλεια. Είναι η ίδια η επιβίωση που πλέον δεν έχει βιολογικό περιεχόμενο αλλά κινείται στη σφαίρα της εσωστρέφειας ως αμείλικτο μαστίγιο που κρατά συνέχεια η εσωτερική φωνή ρυθμίζοντας τη συμπεριφορά με αδιάλλακτο τρόπο και που ο Τουαίην ονομάζει Εσωτερικό Μονάρχη ή Εσωτερικό Αφέντη.
Κάπως έτσι ο Τουαίην ανατρέπει τα πάντα καθώς διαγράφει εξ’ ολοκλήρου την έννοια της ανιδιοτέλειας. Όλα τα σύμβολα καταρρίπτονται, αφού η δράση ξεκινά από τον άνθρωπο κι έχει αποδέκτη αποκλειστικά τον εαυτό του. Η αυτοθυσία, ο ηρωισμός, η τόλμη, η προσκόλληση σε ιδέες, η γονική αγάπη, η φιλανθρωπία, καθετί υψηλό κι αδιαπραγμάτευτο δεν είναι τίποτε άλλο από την ενσάρκωση του εγωισμού, αφού καθορίζονται από την ιδιοτέλεια του Εσωτερικού Αφέντη. Ο γονιός που θυσιάζεται για το παιδί του, ουσιαστικά θυσιάζεται για τον εαυτό του, αφού η επιταγή του Εσωτερικού Αφέντη είναι τόσο απόλυτη που η μη εκπλήρωσή της θα αφαιρούσε από τη ζωή κάθε νόημα. Ο γονιός δίνει τη ζωή του όχι για χάρη του παιδιού αλλά για να προστατέψει τον εαυτό του από την αφόρητη οδύνη της απώλειας. Ο ήρωας που δεν υποκύπτει μπροστά στον εχθρό και επιλέγει το θάνατο εκπληρώνει και πάλι την εντολή του αδηφάγου αφέντη, που απαιτεί τη θυσία. Η δειλία δεν είναι παρά η άλλη όψη της ίδιας διαδικασίας. Ο κάθε άνθρωπος καθορίζεται από το δικό του Εσωτερικό Αφέντη και συνεπώς απαλλάσσεται από κάθε ευθύνη, αφού όλα λειτουργούν νομοτελειακά κι ως εκ τούτου απρόσωπα. Τι ευθύνη μπορεί να έχει κανείς για τις επιταγές που του επιβάλλονται;
Ο Εσωτερικός Αφέντης είναι αδύνατο να καθοριστεί από τη νόηση. Η νόηση, ως απόλυτο δημιούργημα της σκέψης, δεν καθορίζει συμπεριφορές, αφού οι τελευταίες εναπόκεινται εξολοκλήρου στον Εσωτερικό Αφέντη που λειτουργεί απολύτως συναισθηματικά. Ο άνθρωπος που γνωρίζει με τη νόηση πιο είναι το καλό δε σημαίνει ότι θα το πραγματοποιήσει κιόλας. Το κακό δεν είναι θέμα άγνοιας – παρά τη σωκρατοπλατωνική διδασκαλία – αλλά επιλογής. Για την ακρίβεια όλοι οι ορισμοί είναι άνευ σημασίας, αφού τον τελικό λόγο έχει πάντα ο Εσωτερικός Αφέντης και μόνο αυτός. Εξάλλου ο νους του ανθρώπου, που καθορίζει τη λογική ή το ορθό, λειτουργεί επίσης ανεξέλεγκτα. Ο Τουαίην υποστηρίζει το αδάμαστο του μυαλού που στρέφεται σε σκέψεις ή φαντασιώσεις παρά τη θέλησή μας ακριβώς γιατί ενεργεί αυτοβούλως. Όσο κι αν προσπαθούμε να πιέσουμε το μυαλό μας να συγκεντρωθεί προς μια στρατευμένη κατεύθυνση αν αυτό δεν το επιθυμεί είναι αδύνατο να το πετύχουμε. ( Ο μαθητής είναι αδύνατο να συγκεντρωθεί στο διάβασμα αν το μυαλό του βρει μια δημιουργικότερη απασχόληση όπως π.χ. την ανάμνηση μιας όμορφης συμμαθήτριας). Και φυσικά είναι αδύνατο να απαγορεύσουμε το μυαλό μας να σκέφτεται ακόμη κι όταν το επιθυμούμε, όπως π.χ. όταν στριφογυρίζουμε στο κρεβάτι και το εκλιπαρούμε να σταματήσει για να κοιμηθούμε. Το μυαλό λειτουργεί αυτόβουλα κι αν θέλουμε να το τιθασεύσουμε πρέπει να του κεντρίσουμε πρώτα το ενδιαφέρον, να περιορίσουμε το χώρο για να μην απασχολείται με άλλα πράγματα, να υπάρχει ησυχία κτλ. Όταν το μυαλό λειτουργεί ανεξέλεγκτα, πώς είναι δυνατό να το χρησιμοποιήσουμε για να επιβληθεί στον τρομερό Εσωτερικό Αφέντη; Ούτε η νόηση ούτε η ευφυΐα μπορούν να του αντισταθούν. Γι’ αυτό βλέπουμε σοφούς ανθρώπους να προβαίνουν σε παράλογες πράξεις. Γι’ αυτό είδαμε τον τρομερό Πούσκιν να σκοτώνεται υπηρετώντας την τιμή του στη γελοιότητα μιας μονομαχίας.
Ο Εσωτερικός Αφέντης καθορίζεται από δύο παράγοντες: την εκπαίδευση και την ιδιοσυγκρασία. Ο Τουαίην ονομάζει ιδιοσυγκρασία τα εκ γενετής χαρακτηριστικά που τα θεωρεί επί της ουσίας αμετάκλητα, αφού δεν μπορούν να αλλάξουν παρά μόνο να τροχιστούν με την καλλιέργεια. Ο άνθρωπος αδυνατεί να απαλλαγεί από τη φύση του. Ο οξύθυμος μπορεί να συγκρατεί το θυμό του αλλά μόνο μέχρι ενός σημείου. Αν αυτό ξεπερατεί η αληθινή του φύση γίνεται ασυγκράτητη. Ο θυμός, η πραότητα, το θάρρος, η δειλία κτλ θεωρούνται εκ φύσεως κι ως εκ τούτου αμετάκλητα. Καλλιεργήσιμα, ως ένα βαθμό, αλλά επί της ουσίας απαρέγκλιτα, δηλαδή πλήρως ελεγχόμενα από τη βούληση του Μεγάλου Αφέντη.
Ο Τουαίην φαίνεται ότι δεν είχε υπόψη του τον Αριστοτέλη που πραγματεύτηκε σχεδόν το ίδιο θέμα στα Ηθικά Νικομάχεια περισσότερα από 2000 χρόνια πριν. Αν ο Τουαίην όρισε ως αποστολή του ανθρώπου την ευχαρίστηση που επιτυγχάνεται μόνο με την εκπλήρωση των επιταγών του Εσωτερικού Αφέντη, ο Αριστοτέλης θεώρησε νόημα της ζωής την ευδαιμονία που πηγάζει από την ηθική ολοκλήρωση. Ξεκινώντας από την ίδια αφετηρία ο Αριστοτέλης παραδέχεται ότι ο άνθρωπος οριοθετεί τις δραστηριότητές του με γνώμονα την ευχαρίστηση που αντλεί από αυτές. Αν αντλούμε ευχαρίστηση από άσχημες πράξεις τότε θα προβαίνουμε σε άσχημες πράξεις. «Δια μεν την ηδονήν τα φαύλα πράττομεν». Συνεπώς θα λέγαμε ότι και ο Αριστοτέλης είναι σύμφωνος με τη θεωρία των εγωιστικών κινήτρων, είναι δηλαδή σύμφωνος με την απόρριψη της ανιδιοτέλειας, αν και δεν αναφέρει κάτι τέτοιο πουθενά. Όταν όμως αποδέχεται τα συναισθήματα ως βασικό άξονα παραγωγής συμπεριφοράς τότε είναι αδύνατο να αρνείται την ιδιοτέλεια των πράξεων, αφού και πάλι όλα ξεκινούν από τον άνθρωπο κι επιστρέφουν σ’ αυτόν με τη μορφή της συναισθηματικής ολοκλήρωσης. Άρα, θα λέγαμε, ότι και πάλι ο άνθρωπος κατευθύνεται από τον Εσωτερικό Αφέντη, που όμως ο Αριστοτέλης ονομάζει φύση, αφού και πάλι τα συναισθήματα είναι ο ρυθμιστής των πάντων.
Έτσι βρισκόμαστε ξανά μπροστά στο ίδιο ερώτημα. Είναι δυνατή η διαμόρφωση του Εσωτερικού Αφέντη, δηλαδή της αριστοτελικής φύσης; Ο Αριστοτέλης απαντά θετικά διαφοροποιώντας πλήρως τη θέση του από τον Τουαίην. Επαναπροσδιορίζοντας το ρόλο της εκπαίδευσης καταδεικνύει το εύπλαστο του ανθρώπου που είναι δυνατό να διαμορφώσει το χαρακτήρα του ανάλογα με την εκπαίδευση που έχει λάβει. Η παιδεία, υπηρετώντας το κοινωνικά αποδεκτό, στρέφει τον άνθρωπο προς αυτό διαπλάθοντάς τον με την επανάληψη των πράξεων. Κάνοντας και ξανακάνοντας ενάρετες πράξεις, δηλαδή ασκώντας και ξανασκώντας την ηθική αρετή ο άνθρωπος φτάνει στην έξη, δηλαδή στη συνήθεια, τον εθισμό, που τελικά γίνεται μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα. «Έξις δευτέρα φύσις». Αν ένα παιδί το συνηθίσουμε να κλέβει θα γίνει κλέφτης, να σκοτώνει δολοφόνος, να αγαπά τους ανθρώπους φιλάνθρωπος. Η έννοια της αμετακίνητης ιδιοσυγκρασίας του Τουαίην γίνεται κομμάτια καθώς όλα τα χαρακτηριστικά γίνονται επίκτητα. Το θάρρος, η δειλία κτλ καθορίζονται μέσα από τον τρόπο που μεγαλώνει κανείς, που μαθαίνει να φοβάται ή να είναι θαρραλέος. Μπορεί κάποιος να φοβάται τα ύψη, αλλά αν ο ίδιος άνθρωπος είχε πατέρα κτίστη και τον ανέβαζε από 5 χρονών στις σκαλωσιές δεν θα τα φοβόταν. Όλα είναι αντικείμενο διαμόρφωσης κι ο ανθρώπινος χαρακτήρας δεν είναι τίποτε άλλο από ένα συνονθύλευμα εμπειριών που τον εκπαίδευσαν και αποτελούν πλέον το χαρακτήρα του. Και πότε φτάνουμε στην έξη; Όταν χαιρόμαστε κάνοντας τις πράξεις που ορίζονται ηθικές. Δηλαδή όταν τα συναισθήματα συνδεθούν θετικά με την άσκηση της αρετής. Με δυο λόγια, αφού τα συναισθήματα καθορίζουν την ανθρώπινη συμπεριφορά ας φροντίσουμε να συνδέονται με την αρετή. Ή αλλιώς: αφού ο Εσωτερικός Αφέντης θα μας κουμαντάρει ας καθορίσουμε εκ των προτέρων τις επιθυμίες του.
Ο Τουαίην προσπαθώντας να απελευθερώσει τον άνθρωπο από τις ενοχές ή τις ευθύνες της συμπεριφοράς του τον εγκλώβισε στη μοιρολατρική αντίληψη του ανίκητου Εσωτερικού Αφέντη που μοιάζει πολύ με τον αρχαιοελληνικό δαίμονα. Ο Αριστοτέλης αντίθετα, ως βαθύτατος ανθρωπιστής, τον φέρνει μπροστά στις ευθύνες του και τον απελευθερώνει, καθιστώντας σαφές ότι ο ίδιος καθορίζει την τύχη του. Ο ίδιος είναι ο Εσωτερικός Αφέντης του εαυτού του. Κι όταν λέμε ο ίδιος δεν εννοούμε μόνο ατομικά αλλά και συλλογικά, ως γένος.

                                                                 Θανάσης Μπαντές  abbades75@gmail.com

Δεν υπάρχουν σχόλια: