6.6.11

Ο ΝΤΥΖΑΡΝΤΕΝ ΚΑΙ Ο ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΣ ΜΟΝΟΛΟΓΟΣ

 Ένα ακόμη σχόλιο του φιλόλογου Θανάση Μπαντέ, για τον Dyjardin Eduard και το μυθιστόρημά του "Έδρεψε Δάφνες".
O Εντουάρ Ντυζαρντέν(1861-1949)
σε αφίσα φιλοτεχνημένη απο τον
Τουλούζ Λωτρέκ, το 1892.
Ο Εντουάρ Ντυζαρντέν γεννήθηκε στη Νορμανδία το 1861 και το 1887 γράφει στο Παρίσι το μυθιστόρημα «Έδρεψε Δάφνες». Το μυθιστόρημα αυτό, αν και καθόλου γνωστό στην Ελλάδα, έμελλε να στιγματίσει την παγκόσμια λογοτεχνία αφού εισήγαγε μια τεράστια λογοτεχνική καινοτομία, τον εσωτερικό μονόλογο. Έτσι ο Ντυζαρντέν, χωρίς ποτέ να βρει την αναγνώριση που του αξίζει, θα λέγαμε εντελώς αθόρυβα, έγινε ο πρόδρομος μιας σχολής λογοτεχνών που υιοθέτησε και απογείωσε τον εσωτερικό μονόλογο, με κυριότερους εκπροσώπους τον Τζόυς και τη Βιρτζίνια Γουλφ. Ο Τζόυς έχει παραδεχτεί δημόσια την καθοριστική συμβολή του Ντυζαρντέν στην συγγραφή του Οδυσσέα.
Το «Έδρεψε Δάφνες» δεν είναι ερωτική ιστορία, είναι το μανιφέστο της ερωτικής εκμετάλλευσης. Νεαρός φοιτητής ξεζουμίζεται κυριολεκτικά από νεαρή καλλονή της υψηλής κοινωνίας, ηθοποιό – θυμίζει λίγο τη Νανά του Ζολά – που ξέρει να λανσάρει τον εαυτό της σύμφωνα με όλα τα πρότυπα της ηθικής και της αγνότητας της εποχής και ταυτόχρονα απομυζεί όποιον μπλέξει στα δίχτυα της. Ο νεαρός, ενσαρκώνοντας πλήρως το πρότυπο της αναβλητικότητας και της ατολμίας βρίσκει καταφύγιο, περισσότερο για να διασώσει τον αυτοσεβασμό του, στο υψηλό βάθρο της ιπποσύνης που απαιτεί θυσίες χωρίς ανταλλάγματα. Εξάλλου είναι απάνθρωπο να τραυματίσει την εύθραυστη δεσποσύνη απαιτώντας οτιδήποτε, αφού, σε κάθε περίπτωση, θα ήταν προσβολή κι ασέβεια προς την τιμή και την άμεμπτη ηθική της. Έτσι δίνει και ξαναδίνει λεφτά, μια για να σώσει τα κοσμήματά της, μια για τα έπιπλα και πάει λέγοντας. Ταυτόχρονα είναι υποχρεωμένος να ανέχεται διαρκείς αναβολές στις συναντήσεις τους, ακυρώσεις και ματαιώσεις κάθε επιθυμίας. Υποπτεύεται ότι μπορεί να συναντά κι άλλους κι εξοργίζεται, αλλά ένα χαμόγελο της δεσποσύνης τον κάνει να τα ξεχνά όλα αμέσως και να μετανιώνει για τις πικρές του σκέψεις. Ταυτόχρονα είναι ιδιαίτερα καυστικός όταν συναντά ένα γνωστό που του λέει ότι πρόκειται να παντρευτεί. Θεωρεί αμέσως ότι έπεσε θύμα της υποψήφιας νύφης και της μητέρας της που τον τύλιξαν και τον έκαναν υποχείριό τους. Εξαντλεί την αυστηρότητά του και γίνεται σκληρός κατακεραυνώνοντας τον ψευτοέρωτα του άλλου και μακαρίζοντας τη δική του καλή τύχη.
Το ενδιαφέρον όμως του έργου δεν κρύβεται εδώ,
αλλά στον τρόπο που εξελίσσονται τα γεγονότα που στηρίζονται αποκλειστικά στο παρελθόν που ανακαλείται στη μνήμη του νεαρού. Όλη η υπόθεση εκτυλίσσεται στον πλαστό χρόνο της ανάμνησης ενώ ο αληθινός χρόνος της πλοκής δεν είναι παρά λίγες ώρες, από το απόγευμα μέχρι το προχωρημένο βράδυ μιας μέρας. Ταυτόχρονα βλέπουμε την ψυχολογική μεταστροφή του νεαρού που από την απόλυτη ευτυχία φτάνει στη σύγχυση, την απογοήτευση και κατά διαστήματα την οργή. Όλα αλλάζουν, όλα αποσυντίθενται κι όλα επαναπροσδιορίζονται μέχρι την τελική – κι όπως φαίνεται αμετάκλητη – επανασύνδεσή τους χωρίς ουσιαστική πλοκή και με σχεδόν μηδενικό διάλογο. Μα πώς τα πετυχαίνει ο Ντυζαρντέν όλα αυτά;
Ο νεαρός είναι κατά βάση πανευτυχής που συνδέεται, έστω πλατωνικά, με τη συγκεκριμένη κοπέλα αλλά ο Ντυζαρντέν τον παρουσιάζει σε μια μάλλον δύσκολη στιγμή για το ειδύλλιο του. Τον παρουσιάζει βαθιά ενοχλημένο γιατί η κοπέλα, εντελώς απρόοπτα, μέσω ενός σημειώματος, του απαγορεύει να τη συναντήσει μετά τη θεατρική παράσταση που θα έδινε και να τη συνοδέψει στο σπίτι της, χωρίς να εξηγεί το λόγο. Ο νεαρός εξοργίζεται και με την ανευθυνότητα της υπόθεσης αφού θα μπορούσε κάλλιστα να μη δει το σημείωμα που έπεσε στα χέρια του από τυχαίους λόγους. Έτσι αναπολεί τη μέχρι τώρα σχέση του με τη δεσποινίδα και καταλήγει σε δυσάρεστα συμπεράσματα αφού σιγά – σιγά ανακαλύπτει ότι είναι περισσότερο θύμα παρά ισότιμο μέλος μιας αμφίβολης ερωτικής σχέσης. Ουσιαστικά παρακολουθούμε ένα επεισόδιο, ένα μικρό κι ίσως ασήμαντο απόσπασμα ζωής παρά μια συγκροτημένη ιστορία. Παρακολουθούμε δηλαδή ένα πλαίσιο μέσα στο οποίο θα κινηθεί η πρωτόλεια λογοτεχνική παρακαταθήκη του Ντυζαρντέν.
Αφού όλα ξετυλίγονται μέσα από τις σκέψεις του νεαρού που προσπαθεί να επαναπροσδιορίσει τα πράγματα και να πάρει αποφάσεις κι αφού η δράση δεν έχει παρά αναμνησιακή υπόσταση είναι φανερό ότι δεν υπάρχει άλλος δρόμος διοχέτευσης της από την μετάδοση μιας καθαρά εγκεφαλικής επεξεργασίας δεδομένων ενός συγκεκριμένου χαρακτήρα που μπλέκεται σε συγκεκριμένες καταστάσεις. Πρόκειται για μια διαδικασία ανάκλησης γεγονότων που υπόκεινται σε κρίσεις και δημιουργούν συναισθήματα, καταδικασμένα όμως σε μια συγκεκριμένη οπτική που μπορεί να έχει δίκιο ή να παραλογίζεται ή και τα δυο μαζί. Ένα αγκομαχητό σκέψης που καταγράφεται λεπτό προς λεπτό με απόλυτη ακρίβεια και αξιολογεί γεγονότα και καταστάσεις και ταυτόχρονα βασανίζεται από το συναίσθημα και αδυνατεί να παραμείνει καθαρή. Ένας ατέλειωτος εσωτερικός μονόλογος, ένας Γολγοθάς συνταιριάσματος του ασυνάρτητου. Μια οδυνηρή κι εσωστρεφής πνευματική αναμέτρηση του ατόμου με τον κόσμο που το περιβάλλει. Φυσικά αυτού του είδους οι αναζητήσεις που γεννούν αγωνίες και συγκρουσιακές συγκυρίες που μπορεί να σηματοδοτούν ακραία συναισθήματα, ακόμα και την απόλυτη καταστροφή, δεν λείπουν ούτε από τις αρχαιοελληνικές τραγωδίες, ούτε από τους κλασικούς Ντοστογιέφσκι ή Τολστόι. Ο Ντυζαρντέν όμως προχωράει ακόμα παραπέρα. Δεν περιορίζεται στην εγκεφαλική αλληλουχία της λογικής. Δεν ασχολείται με τον ειρμό ή τη συνοχή των σκέψεων. Ασχολείται με την ίδια τη λειτουργία του εγκεφάλου ως προϊόν που παράγει σκέψεις και από ένα σημείο και μετά την καθιστά αυτοσκοπό αφού λίγο τον ενδιαφέρει αν οι σκέψεις αυτές προωθούν την υπόθεση ή όχι ή αν κεντρίζουν το ενδιαφέρον του αναγνώστη ή όχι, δίνοντας έτσι μια νέα διάσταση στον εσωτερικό μονόλογο.
Ο Ντυζαρντέν από ένα σημείο και μετά λειτουργεί σαν καταμετρητής σκέψεων που έχουν απίστευτη ταχύτητα και τεράστιο εύρος. Μοιραία τείνουν στο ασυνάρτητο. Πηδάν ανεξέλεγκτα από το ένα θέμα στο άλλο, συνειρμικά, χωρίς νόημα κι επανέρχονται στο επίμαχο εξεταζόμενο θέμα – που είναι η κοπέλα και που τελικά χάνει κάθε σημασία – για να ξαναφύγουν στο άπειρο επηρεασμένες από οποιαδήποτε αφορμή της πραγματικότητας που μπορεί να είναι μια ωραία γυναίκα ή ένα ρούχο ή μια ασυνήθιστη φιγούρα ή οτιδήποτε. Μια ακατάπαυτη διάσπαση προσοχής. Ένας λαβύρινθος. Με καθαρά λογοτεχνικό ύφος προσεγγίζει επιστημονικά την εγκεφαλική πολυπλοκότητα που δεν μπορεί να μείνει ποτέ σε ακινησία αλλά διαρκώς επεξεργάζεται δεδομένα, ακόμα και τη στιγμή που αναλύει άλλα δεδομένα, σε μια ατέρμονη αναζήτηση που ξεπερνά το συνειδητό και υπακούει σε ανεξιχνίαστους νόμους. Φυσικά, σχεδόν πάντα, ο άνθρωπος δεν έχει καν επίγνωση αυτής της κατάστασης, αφού όλα γίνονται αστραπιαία, σχεδόν ονειρικά. Ο Ντυζαρντέν καταφέρνει και παρουσιάζει στο κείμενο όλα αυτά τα σπασμένα κομμάτια της σκέψης με κοφτό λόγο και τη χρήση της άνω τελείας. Το αποτέλεσμα είναι ένας ασύνδετος παροξυσμός που δημιουργεί μια ιδιόμορφη ποίηση. Αυτού του είδους τον εσωτερικό μονόλογο τον συναντάμε στον Προυστ και τον βλέπουμε σε όλο τον Οδυσσέα του Τζόυς και ιδιαίτερα στο κεφάλαιο Κίρκη όπου παρουσιάζονται ανακατεμένες όλες οι σκέψεις του ήρωα που γίνονται φιλοδοξίες, όνειρα, φόβοι, ανάγκη αποδοχής, ηθική, φιληδονία - και πάει λέγοντας – με τρομερή ταχύτητα σ’ ένα φαινομενικά ασυνάρτητο φροϋδικό πανηγύρι. Γιατί αυτό το παραγωγικό ντελίριο σκέψης που κινητοποιείται από εξωτερικούς παράγοντες με καθαρά συναισθηματικά κριτήρια και που περνά απαρατήρητο σαν ονειρική διαδικασία τι άλλο μπορεί να είναι από το φροϋδικό υποσυνείδητο;
Αν λάβουμε υπόψη μας ότι ο νεαρός του Ντυζαρντέν, αν και οχυρώνεται πίσω από τη λογική, αν και συνειδητοποιεί απόλυτα πόσο θύμα είναι κι αν και είναι αποφασισμένος να ζητήσει εξηγήσεις από τη δεσποινίδα και να απαιτήσει επιτέλους ανταμοιβή για όλα αυτά που προσφέρει, τελικά αφοπλίζεται πλήρως από τα χαμόγελα και τα νάζια της και δίνει κι άλλα λεφτά χωρίς να τολμήσει να διεκδικήσει τίποτα, θα οδηγηθούμε σε αντιφατικές κρίσεις για το πώς ορίζονται οι ανθρώπινες αποφάσεις ή τι είναι η λογική ή κατά πόσο η λογική μπορεί να έχει σχέση με την πραγματικότητα ή η πραγματικότητα με τη λογική. Ο Ντυζαρντέν πραγματοποιεί ένα τεράστιο λογοτεχνικό άλμα. Εμπλέκοντας την επιστημονική καταγραφή της ραγδαίας – ασυνάρτητης σκέψης με την ποίηση και συνδυάζοντας τη λογική σκέψη με το παράλογο των τελικών συναισθηματικών αποφάσεων δεν καταδεικνύει απλώς την πολυπλοκότητα της ανθρώπινης υπόστασης αλλά ρίχνει φως στη σκοτεινή και δαιδαλώδη πλευρά της ύπαρξης που αθέατα κινεί τα νήματα κάθε συμπεριφοράς.

                                                                                                 Θανάσης Μπαντές
                                                                                                 abades75@gmail.com

Δεν υπάρχουν σχόλια: