28.3.11

η γνωστικη και η ηθικη αναπτυξη


  Η γνωστική ανάπτυξη αφορά την ανάπτυξη των νοητικών λειτουργιών. Η ηθική ανάπτυξη αφορά τη σχέση του ατόμου με την κοινωνία, διαμορφώνοντας το σύστημα των αξιών της κοινωνίας αλλά και του ατόμου. Η νοητική ανάπτυξη έχει πιο σταθερά χαρακτηριστικά, επειδή έχει σχέση με τα πιο ζωτικά συμφέροντα της ανάπτυξης του ατόμου, ανεξάρτητα σε μεγάλο βαθμό από τη σχέση του με τους άλλους. Η ηθική ανάπτυξη, επειδή αφορά τις σχέσεις του ατόμου με την κοινωνία, έχει σχέση με πολύ περισσότερες μεταβλητές και γι αυτό είναι περισσότερο τυχαία και ασταθής. Στα αρχικά όμως στάδια, της νηπιακής και παιδικής ηλικίας εκτός από τη γνωστική ανάπτυξη που ακολουθεί σταθερούς σχετικά κανόνες, βλέπουμε και τα στάδια της ηθικής ανάπτυξης να είναι λίγο πολύ σταθερά, που σημαίνει ότι αντιπροσωπεύονται με κάποιου είδους γενετικές εγγραφές και ξεδιπλώνονται παράλληλα με τις γνωστικές δυνατότητες.

  Η νοητική ανάπτυξη δεν σημαίνει κατ’ ανάγκη και ηθική ανάπτυξη, δεν ταυτίζονται. Ταυτόχρονα όμως οι αξίες, επειδή αφορούν τη σχέση του ατόμου με τους άλλους και την κοινωνία, αποτελούν μια προσαρμογή στο περιβάλλον της κοινωνίας και με αυτή την έννοια αποτελούν γνώση. Είναι δύο πεδία που δεν είναι ξένα μεταξύ τους. Συνδέονται μέσω της πράξης και μέσω της πράξης κρίνονται και οι γνώσεις και οι αξίες. Και όπως κάθε μορφή γνώσης κρίνεται από την πράξη έτσι και οι αξίες κρίνονται στο πεδίο της πράξης. (Ο Σωκράτης έλεγε ότι το καλό, δηλαδή οι αξίες, είναι θέμα γνώσης. Η ανάπτυξη της γνώσης μπορεί να δει πιο μακροπρόθεσμα τα συμφέροντα του ατόμου μέσα στο σύνολο της ανθρώπινης κοινωνίας και με αυτή την έννοια το καλό είναι θέμα γνώσης).
  Οι αξίες είναι γνώση που αναφέρεται σε ένα πεδίο μεγαλύτερης πληροφορίας, αυτό της κοινωνίας και των ανθρώπινων σχέσεων και με πολύ περισσότερες μεταβλητές.
  Η γνωστική ανάπτυξη ακολουθεί ορισμένες διαδικασίες,
οι οποίες για να εκδηλωθούν χρειάζονται οι περισσότερες ένα βαθμό αλληλεπίδρασης με το ανθρώπινο περιβάλλον και επηρεάζονται από αυτό αλλά σε ένα βαθμό είναι και ανεξάρτητες από το μέγεθος της παρέμβασης. Για παράδειγμα το παιδί θα μάθει να μιλάει με τους βασικούς συντακτικούς κανόνες της γλώσσας του ανεξάρτητα από το πόσο το βοηθάνε ή το διορθώνουν οι γονείς του, αρκεί να υπάρχουν τα ακουστικά ερεθίσματα της γλώσσας. Αυτό δείχνει ότι έχουν, λιγότερο ή περισσότερο, ισχυρό βαθμό εγγραφής αλλά και επίσης ότι είναι περίπου κοινοί σε όλους τους ανθρώπους, βασίζονται σε παρόμοιους δυνητικούς μηχανισμούς για την έκφραση τους.
  Κάτι παρόμοιο φαίνεται να συμβαίνει και με την ηθική ανάπτυξη, μόνο που εκεί τα στάδια ανάπτυξης δεν είναι τόσο σταθερά διαμορφωμένα όπως αυτά της γνωστικής ανάπτυξης για τους λόγους που αναφέρθηκαν παραπάνω.
  Είναι γνωστές οι μελέτες που είχε κάνει πάνω στα παιδιά για τα στάδια της γνωστικής (γνωσιακής) ανάπτυξης, ο Piazet.
  Στα στάδια της γνωστικής ανάπτυξης που ξεχωρίζει ο Piazet, θα μπορούσαμε να δούμε αναλογίες με την ανάπτυξη της γνώσης στον άνθρωπο στην ιστορική εξελικτική του διαδρομή. Έτσι το πρώτο στάδιο που είναι το αισθητικό-κινητικό, που εμφανίζεται από τη γέννηση μέχρι τα 2 χρόνια, όπου τα παιδιά απαντούν κινητικά σε αισθητικά ερεθίσματα του περιβάλλοντος, αντιστοιχεί σε συμπεριφορές των ανώτερων θηλαστικών, των οποίων τα νευρωνικά κυκλώματα βρίσκονται και μέσα στη δική μας εξελικτική ιστορία.(Είναι χαρακτηριστικό ότι μέχρι την ηλικία των δέκα μηνών η συμπεριφορά του ανθρώπινου νεογνού με αυτό του χιμπατζή, μοιάζουν εκπληκτικά. Μετά τους δέκα μήνες που ενεργοποιούνται τα νευρωνικά δίκτυα που χαρακτηρίζουν τον άνθρωπο, το ανθρώπινο νεογνό εξελίσσεται αφήνοντας τον χιμπατζή πάνω στο δένδρο του, όπως λέει χαρακτηριστικά ο M. Gazzaniga στο ‘’ο νους της φύσης’’(εκδ. Λέξημα)).
 Στο δεύτερο στάδιο, που το ονομάζει της προενεργητικής σκέψης, που αρχίζει να χρησιμοποιεί τα σύμβολα και την εννοιολογική κατηγοριοποίηση, εμφανίζονται στοιχεία που θα λέγαμε ότι χαρακτηρίζουν την ανιμιστική σκέψη, με την οποία θα ασχοληθούμε σε επόμενη ανάρτηση. Είναι χαρακτηριστικό ότι και τα παιδιά στην ηλικία από 2 μέχρι 7 χρονών, που γνωσιακά βρίσκονται σύμφωνα με την κατάταξη του Piaget στην αρχή της χρησιμοποίησης των συμβόλων και της κατηγοριακής εννοιοποίησης, δηλαδή μεταξύ της σκέψης του κοινωνικοποιημένου ενήλικου και του εντελώς αυτιστικού ασυνείδητου της βρεφικής, νηπιακής κατάστασης, έχουν ανιμιστική σκέψη. Αν το παιδί χτυπήσει σ’ ένα τραπέζι θα θυμώσει μαζί του θεωρώντας το κακό. Δηλαδή αποδίδουν ιδιότητες και προθέσεις σε άψυχα αντικείμενα ή φαινόμενα με παρόμοιο τρόπο που ενεργούν και τα ίδια. Το ίδιο και η αναπτυξιακή ψυχολογία θεωρεί ότι η διάκριση των άψυχων αντικειμένων είναι αποτέλεσμα μάθησης και όχι έμφυτη ιδιότητα. Το ότι είναι αποτέλεσμα μάθησης σημαίνει ότι είναι σχετικά πρόσφατο εξελικτικά, οπότε έπεται άλλων βασικότερων εγγραφών.
  Σ’ αυτό το στάδιο επικρατεί και η εγωκεντρική στάση και το παιδί δεν μπορεί να μπει στη θέση του άλλου, τα πάντα στρέφονται γύρω από τον εαυτό του και οι όποιες ερμηνείες δίνει δεν μπορούν να έχουν άλλο περιεχόμενο. Η γνωστική διαδικασία ξεκινάει από τον εαυτό. Το ξεπέρασμα της στενής υποκειμενικής προσέγγισης είναι αποτέλεσμα της ανάπτυξης του λόγου, ο οποίος είναι αποτέλεσμα της μέχρι τώρα εμπειρίας όλου του ανθρώπινου γένους και δίνει τη δυνατότητα της απόσπασης από τη στενή οπτική της υποκειμενικής προσέγγισης.
  Οι πράξεις των παιδιών σ’ αυτή την ηλικία καθορίζονται από το φόβο της τιμωρίας όταν κάνουν κάτι κακό, αν και η έννοια του καλού και του κακού είναι συγκεχυμένη ακόμη. Επειδή είναι εγωκεντρικά δεν μπορούν και να κατανοήσουν την ανάγκη των άλλων ή να έρθουν στη θέση τους.
  Στο τρίτο στάδιο, από 7-11 χρονών, αρχίζουν να χρησιμοποιούν διεργασίες λογικής σκέψης, δηλαδή από δύο διαφορετικές προτάσεις μπορεί να εξαχθεί ένα λογικό συμπέρασμα. Σ’ αυτό το στάδιο η εγωκεντρική σκέψη αντικαθίσταται από την προσοχή που δίνει το παιδί στο τι συμβαίνει γύρω του, να μπορεί να δει τα πράγματα και από τη θέση κάποιου άλλου, να μπει δηλαδή στη θέση του άλλου. Ακόμη όμως το παιδί δεν μπορεί να σκεφθεί με αφηρημένες γενικές έννοιες, όπως για παράδειγμα στο τι σημαίνει δικαιοσύνη. Η σκέψη του είναι προσανατολισμένη σε πιο συγκεκριμένα και αυτόνομα ερεθίσματα. Η έννοια της δικαιοσύνης για παράδειγμα, δεν αποτελεί μόνο μια αφηρημένη έννοια, μια γενίκευση δηλαδή και απόσπαση από το συγκεκριμένο αλλά απαιτεί και απόσπαση από μια στενά υποκειμενική προσέγγιση την οποίαν το παιδί σ’ αυτό το στάδιο αρχίζει να επεξεργάζεται. Η ανάπτυξη της λογικής σκέψης που σημαίνει ωρίμανση του μετωπιαίου λοβού επιτρέπει τη δυνατότητα των γενικεύσεων αλλά και την απόσπαση από μια προσέγγιση που βασίζεται κυρίως στα υποκειμενικά συναισθηματικά δεδομένα.
  Η δυνατότητα της αφηρημένης σκέψης εμφανίζεται μετά την ηλικία των 11 χρόνων μέχρι και το τέλος της εφηβείας. Αυτή η κατάκτηση της αφηρημένης σκέψης οδηγεί σε ένα έντονο ενδιαφέρον του εφήβου για τη φιλοσοφία, τη θρησκεία, την ηθική, την πολιτική. Αυτό το στάδιο ονομάσθηκε και στάδιο των τυπικών ενεργειών, για το λόγο ότι η κατανόηση αυτών των αφηρημένων εννοιών που αναφέρθηκαν, γίνονται κατανοητά με έναν τυπικό και απόλυτο τρόπο, μιας και η διαδικασία αυτή βρίσκεται ακόμη στην αρχή της. Είναι γνωστό ότι οι νέοι είναι συνήθως απόλυτοι στην έκφραση των πεποιθήσεων τους. Το ισχυρό συναισθηματικό στοιχείο που υπερισχύει ακόμη στον τρόπο αντίληψης των πραγμάτων ενισχύει αυτήν την απολυτότητα.
Η κατάκτηση της αφηρημένης σκέψης τους δίνει και τη δυνατότητα της αυτοπαρατήρησης. Σε αυτό το στάδιο που κατακτούν την αφηρημένη σκέψη, διαπιστώνουν ότι έχουν νέες γνωστικές δυνατότητες που αυξάνουν την αυτοπεποίθηση αλλά και την εγωκεντρική συμπεριφορά, θεωρώντας ότι μπορούν να κατορθώσουν τα πάντα ή να αλλάξουν τον κόσμο μόνο επειδή το θέλουν.
  Η πιο υψηλή γνωστική ανάπτυξη σ’ αυτό το στάδιο είναι η υποθετική αναγωγική σκέψη. Δηλαδή να κάνεις μια υπόθεση για να τη δοκιμάσεις στην πράξη. Η αναγωγική σκέψη χαρακτηρίζεται από τη μετάβαση από το γενικό στο ειδικό. Είναι πιο σύνθετη διαδικασία από τη μετάβαση από το ειδικό στο γενικό. Αυτός είναι ένας τρόπος σκέψης που δημιούργησε την επιστήμη. Η επιστήμη παρατηρώντας ένα φαινόμενο προσπαθεί να κάνει γενικεύσεις, οι οποίες γενικεύσεις όμως πρέπει να επαληθευθούν στην πράξη παρατηρώντας πάλι τα μεμονωμένα φαινόμενα και αυτή η παρατήρηση να την επιβεβαιώσει ή μπορεί να οδηγήσει σε μια νέα αιτιολόγηση και γενίκευση.
  Όλα τα στάδια της γνωστικής και της ηθικής ανάπτυξης του παιδιού, μπορούμε να τα διακρίνουμε και στην ανάπτυξη της ανθρωπότητας συνολικά και στην ανάπτυξη της κάθε ανθρώπινης κοινωνίας. Βλέπουμε ακόμη μια φορά και στη γνωστική αλλά και την ηθική ανάπτυξη, όπως σίγουρα γίνεται και στη σωματική ανάπτυξη, την οντογένεση να επαναλαμβάνει την φυλογένεση. Στη σωματική ανάπτυξη είναι γνωστό ότι στη διάρκεια της κύησης, σε εννιά μήνες δηλαδή, επαναλαμβάνεται όλος ο κύκλος της βιολογικής εξέλιξης που ξεκινά από το στάδιο του μονοκύτταρου οργανισμού. Αυτό εκφράζεται και στη δομή του εγκεφάλου και του νευρικού συστήματος, όπου οι νεότερες εξελικτικά δομές επικάθονται πάνω στις παλαιότερες. Είναι χαρακτηριστικό ότι όταν γίνεται αποδόμηση του εγκεφάλου στις άνοιες, αυτή γίνεται από πάνω προς τα κάτω, δηλαδή φεύγουν πρώτα οι πάνω όροφοι της πολυκατοικίας. Αυτό γίνεται επειδή όσο πιο παλιά φυλογενετικά είναι κάποια στρώματα τόσο πιο ανελαστικά φαίνεται να είναι και αυτό ίσως εξηγεί τη σταθερότητα τους. Οι εναλλακτικές λύσεις εδώ είναι περιορισμένες, γι αυτό και τα νευρωνικά δίκτυα που τις υποστηρίζουν έχουν πιο παγιωμένες συνδέσεις. Ενώ σε ανώτερες λειτουργίες, οι εναλλακτικές λύσεις είναι πολύ περισσότερες και τα νευρωνικά δίκτυα που τις υποστηρίζουν είναι πιο χαλαρά. Οι αρχαιότερες δομές συνδέονται πιο άμεσα με τα βασικά κέντρα της ζωής ειδικά το στέλεχος του εγκεφάλου, όπου έχουν και τα κέντρα τους.
  Ο ονομαζόμενος θηλαστικός εγκέφαλος στηρίζεται κυρίως σε λειτουργίες που έχουν σχέση με το συναίσθημα και τις σχετικές μνήμες που συνδέονται με αυτό, που στόχο έχουν να το προφυλάξουν από τους κινδύνους αλλά και να αναζητήσει με μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα τρόπους επιβίωσης. Αυτές οι δυνατότητες δεν μπορούν να ξεφύγουν από μια στενή εξυπηρέτηση των ατομικών αναγκών ή των αναγκών της ομάδας με την οποίαν αισθάνεται εξαρτημένος. Η μεγάλη ανάπτυξη του μετωπιαίου φλοιού στον άνθρωπο του δίνει τη δυνατότητα, κάνοντας περισσότερες συσχετίσεις, αναπτύσσοντας τη σκέψη με την εκτεταμένη κατηγοριοποίηση της φύσης, να δει αυτή την εξυπηρέτηση των αναγκών του σε μια πιο μακροπρόθεσμη προοπτική, αναπτύσσοντας και το ρόλο των συναισθημάτων του, που η παρέμβαση της σκέψης τα εμπλουτίζει με νέο περιεχόμενο αλλά και κάνει το ρόλο τους πολύ πιο αποτελεσματικό. Όπως στο σκάκι όπου αυτός που κάνει πιο αντικειμενική εξέταση όλων των πραγματικών δεδομένων και δεν δρα με βάση απλά τις επιθυμίες του, κάνει καλύτερη εκτίμηση όλων των δυνατοτήτων που υπάρχουν σε κάθε φάση, βλέπει περισσότερες κινήσεις μπροστά, είναι αυτός που τελικά νικά.
  Με ανάλογο τρόπο με την γνωστική ανάπτυξη φαίνεται ότι και η ανάπτυξη της ηθικής στάσης των ανθρώπων ακολουθεί κάποιους κανόνες, οι οποίοι μελετήθηκαν κυρίως σε παιδιά. Η διαπίστωση της ύπαρξης κάποιων σταδίων τα οποία είναι λίγο πολύ σταθερά δείχνει ότι υπάρχουν κάποιου είδους γενετικές εγγραφές σαν δυνατότητα έκφρασης τους. Αυτό δεν μπορεί να εξηγηθεί μόνο από τη μάθηση επειδή τότε δεν θα εκφραζόταν στο ίδιο περίπου χρονικό παράθυρο. Και ο Φρόιντ είχε επισημάνει στάδια στην ανάπτυξη του παιδιού που τα συνέδεε με την ανάπτυξη της λίμπιντο και τις καθηλώσεις που αυτή μπορεί να είχε. Το γεγονός ότι αυτά τα στάδια είχαν και πάλι καθορισμένο περίπου χρονικό παράθυρο εμφάνισης, δείχνει ότι έχουν και γενετική εγγραφή. Επειδή όμως η ηθική ανάπτυξη αφορά την ένταξη σε ένα σύνολο, την κοινωνία, στην οποία οι σχέσεις των ανθρώπων καθορίζονται από πολύ περισσότερες μεταβλητές, έχει πολύ μεγαλύτερα περιθώρια ευλυγισίας και ο ρόλος της μάθησης και των περιβαλλοντικών επιδράσεων είναι πολύ μεγαλύτερος από αυτόν της γνωστικής ανάπτυξης, με την οποίαν συνδέονται, χωρίς όμως να ταυτίζονται.
  Η σταδιακή ανάπτυξη σημαίνει ότι για όλα υπάρχει ένα συγκεκριμένο χρονικό παράθυρο. Όσο αργότερα εξελικτικά προκύπτουν κάποια πρότυπα δράσης, τόσο πιο ευέλικτα και με περισσότερες δυνατότητες επιλογών είναι στην εφαρμογή τους.
  Ο Lawrence Kohlberg, Αμερικανός ψυχολόγος, που ήταν οπαδός του Piazet, και έγινε γνωστός για τη θεωρία του των σταδίων της ηθικής ανάπτυξης, μελέτησε τα στάδια της ηθικής ανάπτυξης των παιδιών και των εφήβων. Αυτός διέκρινε τρία κυρίως στάδια με κάποιες υποκατηγορίες στο καθένα από αυτά. Σε γενικές γραμμές, στο πρώτο στάδιο, που το ονομάζει της προσυμβατικής ηθικής, η ηθική κατανοείται με όρους τιμωρίας και υπακοής και με αυτό το πρίσμα αποφεύγουμε να κάνουμε κακό στους άλλους. Στο δεύτερο στάδιο, της συμβατικής ηθικής, που συνήθως αρχίζει από την αρχή της εφηβείας, το παιδί εντάσσεται, νοιώθει την ένταξη του στην κοινωνική ομάδα, την οικογένεια κατά βάση ή άλλες κοινωνικές ομάδες και ακολουθεί τους νόμους και τις αξίες της, ώστε να γίνει αποδεκτός από την ομάδα, την οικογένεια στη συγκεκριμένη περίπτωση σαν καλό αγόρι ή κορίτσι. Αυτό όμως μπορεί να αφορά και άλλες ομάδες στις οποίες αισθάνεται ότι ανήκει και θέλει να ανταποκριθεί στις προσδοκίες τους. Οι πράξεις του αποβλέπουν σε αυτή την αποδοχή. Και το ίδιο το παιδί, ο έφηβος, να νοιώθει ότι είναι αποδεκτός αλλά και στη συνέχεια να υπερασπίσει τις αξίες αυτής της ομάδας στην οποίαν ανήκει. Στο τρίτο στάδιο, της μετασυμβατικής ηθικής, οι άνθρωποι δεν εγκρίνουν αυτόματα τις αξίες της ομάδας στην οποίαν ανήκουν, αν και θέλουν φυσικά να διατηρήσουν τη λειτουργία της, αλλά τις κρίνουν αν είναι σωστές ή όχι, σε συνάρτηση με τις καθολικές αρχές στις οποίες έχουν καταλήξει σαν άτομα, τα οποία έχουν εμπιστοσύνη στον εαυτό τους και κρίνουν τις ηθικές αξίες και πράξεις με βάση αυτές τις αρχές. Τέτοιες καθολικές αρχές θεωρούνται σήμερα από τους περισσότερους οι αρχές της δικαιοσύνης, της ισότητας και του σεβασμού της αξιοπρέπειας όλων των ανθρώπων. Η αυτονομία του ατόμου αντιστοιχεί με τη γνωστική και ηθική του ενηλικίωση.
  Ο Kohlberg διακρίνει και διάφορες υποκατηγορίες μέσα σε αυτά τα στάδια, κάνοντας τελικά μια κατηγοριοποίηση από το στάδιο 0 μέχρι το στάδιο 6. Δεν θα επεκταθούμε στην ανάλυση αυτών των σταδίων, επειδή εδώ μας ενδιαφέρει κυρίως η γενική ιδέα για την εξέλιξη της ηθικής ανάπτυξης και πως αυτή μεταβιβάζεται.
  Τα χαρακτηριστικά του κάθε σταδίου συνυπάρχουν σε διαφορετικό βαθμό και μέσα σε όλα τα στάδια. Στα κίνητρα δράσης του κάθε ατόμου συνυπάρχουν ή παίρνονται υπ’ όψη όλα τα παραπάνω. Η ισχύς όμως των διαφόρων κινήτρων είναι διαφορετική, μεταβάλλεται καθώς το άτομο αναπτύσσεται ηθικά και γνωστικά. Δηλαδή για να δώσουμε ένα παράδειγμα, όλοι παίρνουν υπ’ όψη την απειλή της τιμωρίας σαν πολύ ισχυρό αντικίνητρο στις δραστηριότητες τους. Το πόσο καθοριστικό όμως είναι αυτό το αντικίνητρο και ποια άλλα κίνητρα συνυπάρχουν στη δραστηριότητα του κάθε ατόμου, διαφέρει από άτομο σε άτομο. Και με αυτή την έννοια η κατάταξη που κάνει ο Kohlberg έχει νόημα. Η κάθε πράξη που κάνουμε είναι αποτέλεσμα συνυπολογισμού μιας σειράς κινήτρων και αντικινήτρων που έχουμε. Το ποια κίνητρα και ποια αντικίνητρα εμπλέκονται, εξαρτώνται από πάρα πολλούς παράγοντες. Από όλη την μέχρι τότε διαδρομή του ατόμου και ποια κύρια κίνητρα και αντικίνητρα έχει διαμορφώσει, τις συγκεκριμένες συνθήκες που εκδηλώνεται η δράση, που έχει να δώσει λόγο γι αυτό που κάνει, τις μελλοντικές του επιδιώξεις κτλ.
  Η σταδιακή έκφραση αυτών των δυνατοτήτων σημαίνει όπως αναφέρθηκε και κάποιο βαθμό γενετικής εγγραφής και με αυτή την έννοια υπάρχουν σαν δυνατότητες σε όλους τους ανθρώπους και ανάλογα και με τις περιβαλλοντικές επιδράσεις, μάθηση κλπ, μπορούν να εκφρασθούν. Τα χαρακτηριστικά που διακρίνει στα στάδια που αναφέρθηκαν ο Kohlberg, μπορούμε να τα δούμε σαν ισχυροποίηση αυτών ή των άλλων κινήτρων σε βάρος άλλων. Το σημαντικό όμως είναι ότι διαπιστώνεται ένα ξεδίπλωμα αυτής της ηθικής εξέλιξης στην ανάπτυξη των παιδιών και των εφήβων.
  Στην γνωστική ανάπτυξη που έχει πιο σταθερά χαρακτηριστικά, γίνεται πιο διακριτή και η έννοια των σταδίων. Στην ηθική ανάπτυξη που αφορά τις κοινωνικές σχέσεις, έχουμε δηλαδή ένα σύστημα με πολύ μεγαλύτερη ποσότητα πληροφορίας, όπου παίρνει και πιο ‘’ρευστό’’ χαρακτήρα αυτή η σταδιοποίηση, υπάρχει ο κίνδυνος μιλώντας για στάδια στην ηθική ανάπτυξη αυτό να πάρει έναν τεχνητό χαρακτήρα μακρυά από το τι πραγματικά συμβαίνει.

  Η ανάπτυξη των γνωστικών διαδικασιών και των προτύπων συμπεριφοράς, εξελίσσεται από ένα σταθερό λίγο πολύ κέντρο, προς έναν κύκλο δυνατοτήτων, όπου όσο πηγαίνουμε προς τα έξω τόσο οι δυνατές επιλογές και η ευελιξία αυξάνουν. Έτσι είναι και ο άνθρωπος και η εξέλιξη του. Όσο αναπτύσσεται τόσο οι εναλλακτικές δυνατότητες αυξάνουν, μεγαλώνει και ο κύκλος στον οποίον κινείται. Η ανάπτυξη του εγκεφάλου το ίδιο. Όσο πάμε σε νεότερες δομές, τόσο περιλαμβάνονται περισσότερες δυνατότητες, γι αυτό και ο όγκος των αντίστοιχων δομών είναι και μεγαλύτερος. Αυτό που ονομάζουμε ελεύθερη βούληση στηρίζεται ακριβώς σ' αυτήν την ύπαρξη συνεχώς περισσότερων εναλλακτικών δυνατοτήτων. Η οπισθοχώρηση σε παλαιότερα επίπεδα περιορίζει και το εύρος αυτών των δυνατοτήτων.
  Από τις αρχικές εναλλακτικές δυνατότητες που υπάρχουν κληρονομικά και δημιουργούνται από αυτές ένα ρεπερτόριο αρχικών εναλλακτικών δυνατοτήτων, επικρατούν τελικά, ανάλογα και με τις συνθήκες, εκείνα τα βασικά πρότυπα συμπεριφοράς που μας χαρακτηρίζουν. Αναπτύσσεται δηλαδή ο ανάλογος φαινότυπος. Αντίστροφα αν το δούμε, αν ανατρέξουμε στις αρχικές εγγραφές που χαρακτηρίζουν και καθορίζουν έναν τρόπο συμπεριφοράς και είναι δυνατόν να γίνει μια αλλαγή σ’ αυτές τις αρχικές συμπεριφορές, μπορεί θεωρητικά να αλλάξει και ο αντίστοιχος φαινότυπος.
  Στο κέντρο αυτών των κύκλων που αφορούν τη γνωστική και την ηθική ανάπτυξη, βρίσκονται τα βασικά ένστικτα της ζωής, για τα οποία δεν υπάρχουν πολλές εναλλακτικές λύσεις και γι αυτό είναι σταθερά και στενά συνδεδεμένα με τη ζωή και τη φυσική πραγματικότητα. Δηλαδή τα ένστικτα μας ξέρουν ότι πρέπει να επιβιώσουμε, να φάμε, να κάνουμε σεξ και διαθέτουν τους ανάλογους μηχανισμούς γι αυτούς τους σκοπούς. Όσο όμως ο κύκλος μεγαλώνει και εισέρχονται περισσότερες εναλλακτικές δυνατότητες και αυτό είναι αποτέλεσμα αλλά και αίτιο αυτού που ονομάζουμε ανθρώπινη νόηση.
  Αυτοί οι κύκλοι της γνωστικής ανάπτυξης αποτελούν την υποκειμενική ερμηνεία του κόσμου. Αυτή μπορεί να είναι κοντά ή περισσότερο μακριά από την αντικειμενική πραγματικότητα, με την οποίαν όμως συμπλέκεται, δεν μπορεί να την αποφύγει τελείως.
  Στη διαδικασία μετάβασης από το θηλαστικό στον άνθρωπο, το μεταιχμιακό σύστημα ή θηλαστικός εγκέφαλος όπως ονομάστηκε που αποτέλεσε την έδρα των αισθημάτων και αποτέλεσε τον κύριο οδηγό της δράσης τους στον αγώνα της επιβίωσης, εμπλουτίσθηκε με νεότερα στρώματα που αποτέλεσαν τη βάση της λογικής σκέψης, σε ένα νέο σύνολο που τα εμπλέκει, όπου όμως ο ρόλος των συναισθημάτων παραμένει καθοριστικός.
  Οι αποφάσεις ή οι δράσεις, σε ένα πρώτο επίπεδο παίρνονται με βάση τα αισθήματα του φόβου για παράδειγμα από την τιμωρία, σε ένα επίπεδο δηλαδή που λειτουργούν μόνο τα αισθήματα φόβου, κινδύνου ή αντίθετα ικανοποίησης από την πλήρωση των αναγκών σε φαγητό, αίσθημα ασφάλειας κλπ. Τα πρωταρχικά αυτά αισθήματα αποτελούν τα ένστικτα που έχουν σχέση με τη διατήρηση της ζωής. Η ταύτιση με την ομάδα και η διάθεση να την υπερασπιστούμε αποτελεί ένα επόμενο στάδιο, όπως και εξελικτικά συνέβηκε, στο οποίο όμως δεν έχει αναπτυχθεί επαρκώς η αυτοτέλεια του ατόμου, υποτασσόμενο, σε μεγάλο βαθμό άκριτα στις επιταγές της. Και εδώ το κύριο κριτήριο είναι κυρίως συναισθηματικού χαρακτήρα, ικανοποιεί βασικά ένστικτα, επειδή η ομάδα προσφέρει το αίσθημα ασφάλειας χωρίς το οποίο δεν μπορούσε το μεμονωμένο άτομο να υπάρξει. Η περαιτέρω ανάπτυξη της λογικής, δίνοντας περισσότερες επιλογές, οδήγησε και σε ανάπτυξη της αυτοτέλειας του ξεχωριστού ατόμου, ώστε και η συμμετοχή του στην ομάδα να πάρει πιο συνειδητό και άρα πιο ισότιμο χαρακτήρα αλλά και να κρίνει αυτόνομα τις διάφορες αξίες, της ομάδας ή τις δικές του, με βάση συμπεράσματα που έχει καταλήξει ο ίδιος μέσα από τη λογική σκέψη. Η ανάπτυξη της λογικής σκέψης δίνει τη δυνατότητα να εκτιμηθούν πολύ περισσότεροι παράγοντες του περιβάλλοντος σε μια ενδεχόμενη δράση, να γίνει δηλαδή πιο επισταμένη εξέταση των αντικειμενικών δεδομένων. Αυτό με τη σειρά του οδηγεί στο να αποσπασθεί από μια στενά υποκειμενική προσέγγιση όπου τον κύριο ρόλο στις αποφάσεις παίρνουν αρχετυπικά πρότυπα συμπεριφοράς εξυπηρέτησης των βασικών ενστίκτων. Ο ρόλος των ενστίκτων και των συναισθημάτων και σε αυτό το στάδιο είναι αποφασιστικός, όμως η παρέμβαση της λογικής σκέψης μπορεί να τα δώσει νέο περιεχόμενο και ενώ συνεχίζουν να παίζουν τον αποφασιστικό ρόλο στη δράση και τις αποφάσεις που παίρνονται, ταυτόχρονα υπάρχει και αίσθηση απελευθέρωσης από την τυραννία τους.
  Η αποδυνάμωση του ελέγχου του μετωπιαίου λοβού και η κυριαρχία συναισθηματικού τύπου αντιδράσεων, οδηγεί σε υποχώρηση σε πιο αυτοματοποιημένες συμπεριφορές και πιο περιορισμένες επιλογές. Στην έλλειψη αναστολών από τη δυσλειτουργία του μετωπιαίου φλοιού ή στα παιδιά που δεν έχει ωριμάσει ο μετωπιαίος φλοιός που είναι η έδρα της λογικής ή στα ζώα, επικρατούν οι παρορμητικές αντιδράσεις.
  Επειδή η εξέλιξη του ανθρώπινου εγκεφάλου είναι αποτέλεσμα και της κοινωνικοποίησης του, το ποσό της πληροφορίας που εξελικτικά έχει συσσωρευθεί και πρέπει να μεταβιβαστεί στα μέλη της κοινωνίας, είναι μεγάλο, όπως και ο όγκος των γνώσεων που πρέπει να μεταφερθεί από γενιά σε γενιά, είναι και πολύ μεγαλύτερη σε μάκρος η παιδική ηλικία. Αυτό εξυπηρετεί το ότι ο άνθρωπος πρέπει να εντυπώνει μέσω της υπακοής στους μεγαλύτερους, κοινωνικές συμπεριφορές και κοινωνικούς κανόνες, οι οποίοι μεταδίδονται κυρίως μέσω της μάθησης, για πολύ μεγαλύτερο χρονικό διάστημα από ότι στις κοινωνίες και των πιο εξελιγμένων θηλαστικών, όπου οι περισσότερες πληροφορίες μεταδίδονται με ισχυρές γενετικές εγγραφές και ο βαθμός της μάθησης είναι μικρός.
  Η ανάπτυξη των ανθρώπων και η εξέλιξη τους οφείλεται σ’ αυτές τις ανεπτυγμένες δυνατότητες μάθησης. Οι δυνατότητες αυτές για μάθηση και στα πιο ανεπτυγμένα θηλαστικά είναι πολύ μικρές, γι αυτό και δεν παρατηρούνται, τουλάχιστον ορατές, αλλαγές και στις κοινωνίες τους. Με ανάλογο τρόπο μπορούν να εξελίσσονται και οι ανθρώπινες κοινωνίες, όπως και βλέπουμε να γίνεται μέσα από χιλιάδες και εκατομμύρια χρόνια συμβίωσης.
                                                                                  Δ. ΠΕΤΡΙΔΗΣ

Δεν υπάρχουν σχόλια: