Η αντίδραση μάχης ή φυγής και τα ψυχοσωματικά συμπτώματα

Ο ανθρώπινος οργανισμός είναι ένα ενιαίο σύνολο. Δεν αποτελεί ξεχωριστό σύνολο ο νους από τη μια και το σώμα από την άλλη. Δεν υπάρχει δηλαδή κάποιο “άψυχο” σώμα και μια “ψυχή” που το κινεί, σαν δυο ξεχωριστά μέρη. Ο εαυτός είναι ένα ενιαίο σύνολο που στόχο έχει την επιβίωσή του, όπως άλλωστε και όλοι οι βιολογικοί οργανισμοί.

Κάθε στιγμή ο νους επηρεάζει το σώμα όπως γίνεται και το αντίθετο. Δηλαδή αν φοβηθούμε από κάτι αυτό θα οδηγήσει σε σωματικές αλλαγές, αύξηση της πίεσης, ταχυκαρδία ή και πανικό, ανάλογα με το πόσο θεωρεί ο εαυτός ότι είναι έτοιμος, έχει τις δυνατότητες να αντιμετωπίσει την απειλή.

Από την άλλη μια σωματική διαταραχή από χ λόγους, ένας πυρετός, μια στομαχική διαταραχή κλπ, μπορεί να μας προκαλέσει δυσθυμία, εκνευρισμό, να μας οδηγήσει να πάρουμε μια λαθεμένη απόφαση κλπ. Όπως και το πόσο θα μας επηρεάσει μια σωματική κατάσταση ή διαταραχή, εξαρτάται πάλι από το πόσο φοβόμαστε ότι είμαστε γενικά ευάλωτοι, τι ιδέες έχουμε σχηματίσει για τον εαυτό κλπ. Αν προσβληθούμε από μια σοβαρή ασθένεια, αυτό μπορεί να μας οδηγήσει σε μια πτώση της αυτοπεποίθησης, σε μια παθητική ή εσωστρεφή στάση, όπως αν έχουμε μια επιτυχία αυτό ανεβάζει την αυτοπεποίθηση, επηρεάζοντας και τη στάση μας απέναντι στους άλλους.

Αν κάνουμε μια γενίκευση μπορούμε να πούμε ότι, με ένα τρόπο, κάθε στιγμή το σώμα μας εκφράζει τις σκέψεις μας, όπως και οι σκέψεις μας εκφράζουν το σώμα μας.

Κάθε βιολογικός οργανισμός έχει αναπτύξει εξελικτικά μηχανισμούς ομοιόστασης σε αλληλεπίδραση με το περιβάλλον, που στόχο έχουν τη διατήρησή του σε ένα όσο το δυνατόν μεγαλύτερο εύρος περιβαλλοντικών επιδράσεων και προσαρμοστικότητάς τους σ' αυτές.

Επίσης έχει ένα “δυνητικό” πρόγραμμα ανάπτυξης, το οποίο έχει επίσης διαμορφωθεί εξελικτικά και λειτουργεί σαν κώδικας μεταφοράς πληροφοριών από την μέχρι τώρα εξέλιξη μέχρι το συγκεκριμένο είδος, ο οποίος κώδικας υλοποιείται επίσης σε αλληλεπίδραση με το περιβάλλον. Για παράδειγμα ένας σπόρος ενός φυτού περιέχει δυνητικά το πρόγραμμα ανάπτυξής του, το οποίο θα υλοποιηθεί σε αλληλεπίδραση με το περιβάλλον για να δώσει ένα πλήρες φυτό ανάλογα και με τις περιβαλλοντικές συνθήκες. Στον άνθρωπο αυτό το πρόγραμμα ανάπτυξης, υλοποιούμενο σε αλληλεπίδραση με το φυσικό και ανθρώπινο περιβάλλον παίρνει τις βασικές του κατευθύνσεις στην πρώτη παιδική ηλικία με τη μορφή των επιθυμιών και της νοητικής ανάπτυξης, σε μια συνεχή αλληλεπίδραση άρα και μεταβολή, προσαρμογή.

Η αίσθηση της ικανότητας του εαυτού να αντεπεξέρχεται σε ένα ευρύ φάσμα περιβαλλοντικών προκλήσεων, του δίνει το αίσθημα της αυτοπεποίθησης. Αυτό το αίσθημα τροφοδοτείται επίσης από την αίσθηση της ικανοποίησης των επιθυμιών και των αναγκών του, την αυτοπραγμάτωση δηλαδή του εαυτού, μιας και ο εαυτός αποδεικνύεται ικανός να το κάνει.

Ένας βασικός μηχανισμός που συμμετέχει σ' αυτές τις αλληλεπιδράσεις, που αναπτύχθηκε στα θηλαστικά, είναι ο τρόπος αντίδρασής τους στους κινδύνους του περιβάλλοντος και σε αυτόν τον μηχανισμό θα γίνει αναφορά.  Στην αντίδραση μάχης ή φυγής(fight or flee). Δηλαδή τα θηλαστικά διαμόρφωσαν μηχανισμούς αντιμετώπισης των κινδύνων, που τους επένδυσαν με αντίστοιχα συναισθήματα ώστε να υπάρχει καλύτερη μνήμη γι αυτούς και να τους εντοπίζουν έγκαιρα. (στα θηλαστικά η αντίδραση μάχης ή φυγής υποστηρίζεται από τις δομές του λεγόμενου μεταιχμιακού ή θηλαστικού εγκεφάλου στον εγκέφαλο και περιφερικά από την περαιτέρω ανάπτυξη του αυτόνομου νευρικού συστήματος και του πνευμονογαστρικού νεύρου. Τα ερπετά, εξελικτικά προγενέστερα, δεν έχουν αναπτύξει στον εγκέφαλο αυτές τις δομές, οι όποιες αντίστοιχες λειτουργίες είναι πολύ πιο ανεπαρκώς ανεπτυγμένες και περιφερικά στη θέση του πνευμονογαστρικού νεύρου έχουν αναπτύξει δομές που λειτούργησαν σαν πρόδρομος της ανάπτυξής του αλλά διαθέτουν συμπαθητική διέγερση που είναι εμπλεκόμενη στη συμπεριφορά μάχης ή φυγής, που υπάρχει και σ' αυτά, πιο ανεπαρκώς ανεπτυγμένη απ' ότι στα θηλαστικά . Εξ άλλου όλες οι λειτουργίες εμφανίζονται σταδιακά).

Όταν εντοπίζεται κάποιος κίνδυνος που απειλεί το θηλαστικό, ανάλογα με τις αντίστοιχες μνήμες, αν γίνει εκτίμηση ότι μπορεί να τον αντιμετωπίσει, τότε κινητοποιείται ο μηχανισμός μάχης. Εκκρίνονται οι ορμόνες του στρες, οι κατεχολαμίνες, η κορτιζόλη, για να φέρουν τον οργανισμό στο μέγιστο βαθμό ικανότητας να παλαίψει. Ανεβαίνει η πίεση, η καρδιά χτυπά πιο γρήγορα για να φέρνει αίμα στους μύες, οι βρόγχοι διαστέλλονται, οι κόρες των ματιών επίσης κλπ. Το σώμα πλημμυρίζει από αυτές τις ορμόνες. Σ' αυτή την φάση όταν εκκρίνονται μαζικά οι ορμόνες του στρες αναστέλλονται και όλες οι άλλες λειτουργίες που έχουν σχέση με την ανάπλαση των ιστών, οι αναβολικές δηλαδή λειτουργίες. Πέφτει και η ανοσοποιητική λειτουργία του οργανισμού με την έννοια ότι συμπεριλαμβάνεται στις αναπλαστικές λειτουργίες του οργανισμού. Όλα επικεντρώνονται στην εκπλήρωση του κύριου στόχου.

Αντίθετα αν το θηλαστικό κρίνει, εκτιμήσει ότι δεν μπορεί να τα βγάλει πέρα με τον κίνδυνο που αντιμετωπίζει, η μόνη λύση που διαθέτει είναι η φυγή, η αποφυγή της μάχης. Αυτό σημαίνει ότι αποφεύγει την υπερέκκριση των ορμονών του στρες. Όμως αν ένα θηλαστικό ή και κατώτερα εξελικτικά είδη, επειδή όπως αναφέρθηκε αυτοί οι μηχανισμοί, σε ένα κατώτερο επίπεδο, λειτουργούν και σ' αυτά, εμπλακούν σε καταστάσεις παρατεταμένου στρες, παγίδευση για παράδειγμα σε αδιέξοδα, οδηγούνται μέχρι και στον θάνατο. Για παράδειγμα τα ψάρια που πιάνονται στα δίχτυα. Επίσης, αν και δεν μπορούν να επεξεργασθούν διανοητικά μια αποτυχία, να αντιμετωπίσουν έναν κίνδυνο με τον τρόπο που τον επεξεργάζεται ο άνθρωπος, έχει παρατηρηθεί ότι μετά από μια έντονα φοβική αντίδραση πολλά θηλαστικά, σκυλιά για παράδειγμα, οδηγούνται σε μόνιμες φοβικές αντιδράσεις, μειωμένη ικανότητα εξερεύνησης κλπ, κάτι αντίστοιχο με μια υποχώρηση δηλαδή της αυτοπεποίθησης που συμβαίνει στους ανθρώπους, μετά από μια σοβαρή αποτυχία που ρίχνει το επίπεδο αυτοπεποίθησης, δηλαδή την αίσθηση ότι μπορούν να αντιμετωπίσουν διάφορους κινδύνους που τους απειλούν ή θα τους απειλήσουν στο μέλλον. Τα θηλαστικά επίσης βιώνουν παρατεταμένο στρες από τη συνεχή αναζήτηση τροφής, τους κινδύνους που αυτό συνεπάγεται από τους θηρευτές τους κλπ. Η γενική εικόνα είναι ο συνεχής κίνδυνος και όχι η χαλάρωση.

Τι γίνεται όμως με τον άνθρωπο;

Το χαρακτηριστικό που διαφέρει ο άνθρωπος και διαφοροποιεί και τις αντιδράσεις μάχης ή φυγής και το αντίκτυπο που αυτό έχει στις αντιδράσεις του οργανισμού, είναι ο ανθρώπινος εγκέφαλος και η ικανότητά του να δίνει διάφορες εξηγήσεις, να δημιουργεί ιστορίες. Αυτό αποτέλεσε ένα τεράστιο εξελικτικό πλεονέκτημα αλλά ταυτόχρονα είναι και ο λόγος που δημιουργούνται και μια σειρά παρενέργειες.

Για παράδειγμα, με βάση αυτή τη βασική αντίδραση του οργανισμού, ο άνθρωπος εκτιμώντας έναν κίνδυνο που αντιμετωπίζει, μπορεί να τον διογκώσει ή να θεωρήσει σαν κίνδυνο κάτι εντελώς φανταστικό, κάτι που το δημιούργησε καθαρά το μυαλό του. Ή να κολλήσει σ΄αυτόν, να μη μπορεί να απομακρυνθεί, επειδή δεν του το επιτρέπει ο εγωισμός του για παράδειγμα, άλλες δηλαδή σκέψεις που δημιουργούν την εικόνα του εαυτού ή αν η επιδίωξη ενός στόχου που δημιουργεί κίνδυνο, κρίνεται σαν πολύ σημαντική. (για παράδειγμα, είναι χαρακτηριστικό ότι και σε θηλαστικά που τα βάζανε μπροστά σε τροφή που όταν την πλησιάζανε τους χτυπούσε ηλεκτρικό ρεύμα, δεν απομακρύνονταν από την τροφή, το αντικείμενο του πόθου, ούτε όμως τολμούσαν να την αγγίξουν). Έχουμε δηλαδή σ' αυτές τις περιπτώσεις μια διαιώνιση μιας κατάστασης κινδύνου, όπου ούτε μάχη δίνεται αλλά ούτε και υπάρχει φυγή ώστε να υπάρξει η χαλάρωση. Έτσι ενώ ο άνθρωπος ανέβηκε σε ένα υψηλότερο επίπεδο κυριαρχίας και ασφάλειας απέναντι στη φύση, απ' ότι τα υπόλοιπα θηλαστικά, οι νοητικές του λειτουργίες μπορεί να τον κάνουν να διαιωνίζει ή να διογκώνει με άλλο τρόπο τους κινδύνους

Οι εκτιμήσεις αυτές μπορεί να έχουν σχέση με ένα ολόκληρο πλέγμα συναισθημάτων, φοβικών αναμνήσεων, το επίπεδο της αυτοπεποίθησής του κλπ, που οδηγούν σε έναν αντίστοιχο συναισθηματικό τόνο, μια κατάσταση συνεχούς απειλής, συνειδητοποιημένης ή λιγότερο συνειδητοποιημένης, που να οδηγεί σε μια συνεχή έκκριση ορμονών του στρες. Συνήθως αυτές οι “απειλές” δεν είναι επαρκώς συνειδητοποιημένες, είναι σε ένα επίπεδο συναισθηματικό. Στο βαθμό που αυτή η απειλή συνειδητοποιείται επαρκώς, τότε υπάρχει η δυνατότητα της λογικής της επεξεργασίας, ώστε να περιοριστεί στις πραγματικές της διαστάσεις και να καθοριστούν και οι τακτικές για την αντιμετώπισή της. Συχνά όμως όταν θεωρείται, πραγματικά ή φανταστικά, ότι η απειλή είναι μεγάλη, τότε η έντονη συναισθηματική αντίδραση στην κατεύθυνση του φόβου, οδηγεί και στην παράλυση της λογικής ανάλυσης. Δηλαδή η έντονη κινητοποίηση των συναισθημάτων του φόβου, οδηγεί στη μη δυνατότητα ελέγχου του συναισθηματικού εγκεφάλου από τον μετωπιαίο φλοιό, στον παραμερισμό δηλαδή της λογικής που αδυνατεί να ελέγξει αποτελεσματικά τα συναισθήματα. (όταν υπάρχει έντονη διέγερση των συναισθημάτων καταστέλλεται η λογική και σε άλλες καταστάσεις και όχι μόνο σ' αυτές που προκαλούν βασικά φοβικά αισθήματα). Δηλαδή ο μετωπιαίος φλοιός, η λογική σκέψη, μπορεί μέσα από την λογική επεξεργασία να περιορίσει ή να εκτιμήσει ανάλογα έναν κίνδυνο. Μπορεί όμως, κυρίως όταν ή τα συναισθήματα είναι πολύ ισχυρά ή όταν απλά είναι πιο ισχυρά από την επίδραση της λογικής ανάλυσης, να διαιωνίζουν φοβικού ή άλλου συναισθηματικού τύπου αντιδράσεις. Τα υπόλοιπα θηλαστικά απλά έχουν πολύ λιγότερο “μυαλό” και αυτό τα κάνει να αποφεύγουν τη διαιώνιση μέσω της σκέψης, τέτοιου είδους αντιδράσεων. Παρ' όλα αυτά παρατηρούμε και σ' αυτά όπως αναφέρθηκε τέτοιου είδους παρατεταμένες αντιδράσεις στρες.

Στον άνθρωπο που λόγω της νόησής του έχει συνείδηση και γενικότερων υπαρξιακών ερωτημάτων, για παράδειγμα τη συνείδηση του τέλους του, το αντικειμενικό αδιέξοδο πολλών καταστάσεων, υπάρχει μια επιπλέον πηγή άγχους, που προσπαθεί μέσω διαφόρων διανοητικών κατασκευών να αντιμετωπίσει, ένα “προνόμιο” που ανήκει σ' αυτόν.

Αυτή η ενδιάμεση κατάσταση, παρατεταμένης υπερέκκρισης ορμονών του στρες, πέρα από τις επιζήμιες επιπτώσεις σε όλες τις λειτουργίες του οργανισμού, οδηγεί και σε μια εξάντληση των αποθεμάτων του, ώστε όταν πρέπει να δοθεί η “μάχη”, να μην υπάρχει η δυνατότητα να κινητοποιηθεί κατάλληλα ο οργανισμός, να κάνει δηλαδή το peak στο επίπεδο που απαιτείται.

Έχει επίσης ως αποτέλεσμα στο να συγκεντρώνεται όλη η προσοχή σε έναν στόχο και στην αντιμετώπισή του, που αυτό μπορεί οπωσδήποτε να δώσει και οφέλη κάθε είδους αλλά ταυτόχρονα να εμποδίζει τη συγκέντρωση της προσοχής σε άλλους στόχους ή ερεθίσματα από το περιβάλλον που θα μπορούσαν να δώσουν λύση ή σημαντικότερα οφέλη.

Όπως επίσης να δημιουργούνται μια σειρά σωματικά συμπτώματα, τα οποία ανάλογα και με το πόσο συνειδητοποιημένες είναι οι αιτίες, τι μηχανισμοί ελέγχου έχουν δημιουργηθεί, να κυμαίνονται σε μία γκάμα από απλές λειτουργικές διαταραχές στις οποίες δεν διαπιστώνεται κάποια σχηματοποιημένη βλάβη ενός οργάνου, μέχρι πραγματικές βλάβες λιγότερο ή περισσότερες σοβαρές, που πολλές από αυτές μπορεί να οδηγήσουν και στον θάνατο.

Όταν μιλάμε για ψυχοσωματικά συμπτώματα, συνήθως δεν αναφερόμαστε στις τελευταίες αυτές βλάβες, αλλά εννοούμε δυσάρεστες, ενοχλητικές σωματικές εκδηλώσεις από διάφορα συστήματα του οργανισμού, στις οποίες δεν βρίσκουμε κάποιο οργανωμένο παθολογικό υπόστρωμα, δηλαδή κάποια σχηματισμένη βλάβη σε ένα όργανο. Στηρίζονται όμως σε παρόμοιους μηχανισμούς.

Οι μηχανισμοί ελέγχου, άμυνας ή χειρισμού μη συνειδητοποιημένων ή μερικώς συνειδητοποιημένων συγκρούσεων, που στην ουσία καταγράφονται σαν κίνδυνος και κινητοποιούν και τους αντίστοιχους μηχανισμούς αντιμετώπισης κινδύνων, εξαρτώνται από πολλούς παράγοντες, όπως την ιδιοσυγκρασία του οργανισμού, τις διαδικασίες ένταξης και τη θέση του στην ομάδα, την εσωστρέφεια ή εξωστρέφειά του, παράγοντες που επηρέασαν τη διαμόρφωση του ψυχισμού κυρίως στην πρώτη παιδική ηλικία, μαθημένα πρότυπα συμπεριφοράς και την εμπειρία του εαυτού από τη χρησιμοποίησή τους κλπ. Οι σωματικές εκδηλώσεις σ' αυτές τις περιπτώσεις μπορεί να περιλαμβάνουν είτε εκδηλώσεις μετατροπής ή διάφορες άλλες σωματόμορφες διαταραχές και εκφράζονται πιο συχνά στις προσωπικότητες που δεν εξωτερικεύουν το άγχος τους και το στρέφουν ενάντια στον εαυτό τους. Σε πολλές από αυτές τις εκδηλώσεις, υπάρχει ταυτόχρονα και η επιδίωξη κάποιου οφέλους, είτε από από το να τραβήξει την προσοχή των άλλων ή να επιδιώξει με έμμεσο τρόπο την ικανοποίηση των στόχων του όταν δεν μπορεί να τους διεκδικήσει άμεσα και ανοιχτά είτε να αποφύγει κάτι που δεν θέλει(πχ να γίνει το κέντρο της προσοχής, τα παιδιά για να τα προσέξουν οι γονείς, χειρισμός των άλλων μέσω της ασθένειας, πονοκέφαλος για να αποφευχθεί ερωτική πράξη κλπ) κλπ. 

Για τις μόνιμες βλάβες που μπορούν να δημιουργηθούν, ένα παράδειγμα είναι αυτό της υπέρτασης. Η υπέρταση είναι αποτέλεσμα πολλών παραγόντων, ιδιοσυγκρασίας, διατροφής, τρόπου ζωής και σε σύνδεση μ' αυτούς, κύριος παράγοντας είναι η χρόνια διέγερση του συμπαθητικού νευρικού συστήματος, που οδηγεί σε υπερέκκριση ορμονών του στρες. Η διέγερση του συμπαθητικού που συνοδεύει την αντιμετώπιση κινδύνων, προκαλεί διάφορες εκδηλώσεις, μεταξύ αυτών και την άνοδο της αρτηριακής πίεσης μέσω της αύξησης του τόνου των αγγείων. Αυτό σταδιακά οδηγεί σε μια αναδιάταξη των αγγείων με πάχυνση του τοιχώματός τους, ένα remodelling όπως ονομάζεται. Όταν εγκατασταθεί αυτή η αναδιάταξη των αγγείων, τότε συντηρείται από τον οργανισμό η υπέρταση, αυτοτροφοδοτείται με την εκ νέου διέγερση του συμπαθητικού από τις περιφερικές τώρα βλάβες και δεν είναι εύκολο να αναστραφεί. Όπως αυξάνει και τους κινδύνους από καρδιοαγγειακά συμβάματα, που γίνεται τώρα πιο εύκολο να συμβούν από μια κατάσταση στρες.

Όλες ή οι περισσότερες ασθένειες έχουν και έναν βαθμό ψυχικής συμμετοχής, αλλού μικρότερο και αλλού μεγαλύτερο.

Γιατί μιλάμε κυρίως για φοβικού τύπου αντιδράσεις και δεν επικρατούν αισθήματα κυριαρχικά ή αισιόδοξα; Επειδή εξελικτικά κυριάρχησαν, ήταν πιο σημαντικές οι αντιδράσεις κινδύνου μιας και οι κίνδυνοι ήταν συνεχείς και άρα και οι αντιδράσεις που σχετίζονται μ' αυτούς είναι πολύ ισχυρές. Ο κανόνας ήταν ο κίνδυνος και όχι η χαλάρωση. Ο κίνδυνος, ο φόβος, αποτέλεσαν και τα κίνητρα για την ανάπτυξη. Σ' αυτούς οφείλουμε αυτό που είμαστε. Όλη η εξέλιξη ήταν μια προσπάθεια αποφυγής και αντιμετώπισης των διαφόρων κινδύνων και προσαρμοστικής λειτουργίας απέναντι σ' αυτούς. Όλα όμως έχουν το τίμημά τους. Η γνώση αυτών των μηχανισμών αποτελεί μια ακόμη προσαρμοστική διαδικασία και τρόπο άμβλυνσης των αρνητικών συνεπειών και μεγιστοποίησης του οφέλους.

Από όσα αναφέρθηκαν παραπάνω φαίνεται ότι στο πως θα εκδηλωθούν οι αντιδράσεις κινδύνου εξαρτώνται και από το επίπεδο αυτοπεποίθησης που έχει ο εαυτός, είτε συνολικά είτε σε επιμέρους τομείς. Δηλαδή όσο περισσότερο έχει εμπιστοσύνη ο εαυτός στις δυνάμεις του τόσο λιγότερο καταλαμβάνεται από φοβικού χαρακτήρα αντιδράσεις και δίνει τη δυνατότητα στον μετωπιαίο φλοιό να ελέγξει, όσο γίνεται, αυτές τις αντιδράσεις, με βάση τη λογική επεξεργασία που μπορεί να κάνει. Η λογική εξεργασία μπορεί να καταδείξει το πραγματικό μέγεθος του κινδύνου ώστε υποβαθμίζοντας τα αντίστοιχα συναισθήματα να δώσει τη δυνατότητα στον μετωπιαίο φλοιό να ελέγξει καλύτερα την κατάσταση.(Αν κατατάξουμε ως αρνητικά αυτά τα συναισθήματα που έχουν ως βάση τον φόβο και όσα σχετίζονται μ' αυτόν όταν καταβάλλει τον άνθρωπο, όπως είναι η θλίψη ή η απελπισία, προχωρώντας μπορούμε να κατατάξουμε αισθήματα όπως είναι η εχθρότητα, ο θυμός ή το μίσος, που αποτελούν μια προσπάθεια ξεπεράσματος του φόβου και άρα σε σχέση μ' αυτόν είναι πιο θετικά και στη συνέχεια στα πιο θετικά συναισθήματα να κατατάξουμε αυτά που πηγάζουν από το αίσθημα αυτοπεποίθησης και οδηγούν στο θετικό ξεπέρασμα των προηγούμενων αρνητικών συναισθημάτων).

Αυτό αφορά και τη γενικότερη ανάπτυξη του εαυτού. Για παράδειγμα ένα παιδί που κυριαρχείται από τα συναισθήματά του και δεν έχει επαρκώς αναπτυχθεί ο μετωπιαίος φλοιός, δεν μπορεί να κάνει επαρκή λογική εξεργασία ενός κινδύνου, με αποτέλεσμα είτε να τον διαιωνίσει στη σκέψη του(που κυριαρχείται από το συναίσθημα) είτε να πανικοβληθεί επειδή τρομάζει πιστεύοντας ότι δεν έχει καμιά δυνατότητα να αμυνθεί. Σε αντίθεση ένας ενήλικος που έχει εμπιστοσύνη στις δυνάμεις του θα συμπεριφερθεί κατά κανόνα με μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση και σωστή εκτίμηση του κινδύνου. Πολλές φορές παραμένουν από την παιδική ηλικία φοβικού τύπου αντιδράσεις, που παρέμειναν ανεπεξέργαστες, συνήθως γιατί συνοδεύτηκαν από ισχυρές συναισθηματικές αντιδράσεις, με αποτέλεσμα να καθορίζουν και τη συμπεριφορά του ως ενήλικου.

Ο πανικός είναι μια εκδήλωση που εντάσσεται στο ίδιο πλαίσιο αντιδράσεων, όπου μπροστά στον κίνδυνο υπάρχει μια υπεραντίδραση φόβου, που οδηγεί στην ακινητοποίηση(freeze), μια αντίδραση που υπάρχει και στα θηλαστικά αλλά και στα ερπετά.

                                                                                         Δ. ΠΕΤΡΙΔΗΣ