29.12.11

Ο Ηρακλής και ο "δρόμος της αρετής και της κακίας"

Σύμφωνα με τον μύθο, ο Ηρακλής έκανε τους δώδεκα άθλους για να εξιλεωθεί επειδή σε μια έκρηξη ανεξέλεγκτου θυμού σκότωσε τη γυναίκα του Μεγάρα και τα τρία παιδιά του. Οι άθλοι που έκανε και γενικά η δραστηριότητα που είχε στη συνέχεια, ήταν ωφέλιμοι κοινωνικά, εκτιμήθηκαν από την γενιά του και τις επόμενες γενιές, με αποτέλεσμα να καταταχθεί στην περίοπτη θέση των μεγάλων ηρώων, σαν ημίθεος, παρ' όλο που τον βάραινε μια τόσο βαριά και απεχθής πράξη.
Ας κάνουμε κατ' αρχήν μια αφαίρεση από άλλες υποθέσεις που μπορούμε να κάνουμε, ότι δηλαδή δεν τιμωρήθηκε όπως θα τιμωρούνταν οποιοσδήποτε άλλος για μια τέτοια πράξη αλλά μάλλον επειδή ήταν από βασιλική γενιά, του δόθηκε μια ευκαιρία να επανορθώσει προσφέροντας υπηρεσίες στην κοινωνία, βλέποντας κατ' αρχήν τον πυρήνα του μύθου. Τι μας λέει δηλαδή ο μύθος; Ότι ο Ηρακλής έχοντας προφανώς ενοχές για την πράξη του, για την οποία έπρεπε να τιμωρηθεί, για να αντισταθμίσει το χρέος του απέναντι της αλλά και για να αποκαταστήσει την καταρρακωμένη του εικόνα τόσο απέναντι στον ίδιο τον εαυτό του όσο και απέναντι στην ομάδα, οδηγείται σε μια δραστηριότητα ωφέλιμη για την ομάδα, σε μια μόνιμη προσπάθεια εξιλεασμού.
Οι ενοχές που έχει ο Ηρακλής για την πράξη του, προκύπτουν προφανώς από το σύστημα της βασικής διαπαιδαγώγησης σε κάθε κοινωνία για κάποιες απαράβατες αρχές πάνω στις οποίες μπορεί να στηριχθεί οποιαδήποτε κοινωνική συμβίωση και που η παραβίαση αυτών των αρχών σημαίνει τιμωρία και μάλιστα πολύ σκληρή. Εξ άλλου η τιμωρία που τελικά του επεβλήθη, να υπηρετήσει τον Ευρυσθέα και να κάνει τους δώδεκα άθλους, έγινε από το μαντείο των Δελφών όπου κατέφυγε. Το μαντείο των Δελφών ήταν η απόλυτη πνευματική εξουσία, οι εντολές του ήταν νόμος απαράβατος.
Βλέποντας ιστορικά, όσο πιο πίσω πάμε στις πιο αρχικές κοινωνικές ομάδες, τόσο και μεγαλύτερη είναι κατά κανόνα η εξάρτηση του ατόμου από την ομάδα στην οποίαν κατά κύριο λόγο ανήκει και με την οποία ταυτίζεται, άρα και οι εντολές της ενσωματώνονται από το κάθε άτομο με πολύ πιο ισχυρό τρόπο. Είναι η συνέχεια του τοτέμ, που εκφράζει το ιερό, αυτό που τα μέλη της ομάδας πρέπει να πράττουν και στο οποίο οφείλουν να υποταχθούν. Αν παραβιάσουν τα ταμπού, τις απαγορεύσεις, τότε τους περιμένει και η ανάλογη τιμωρία. Ήταν τόσο ισχυρή αυτή η δύναμη, όπως αναφέρει και ο Φρόιντ, που αν ο μάγος της φυλής έδειχνε κάποιον σαν ένοχο κάποιας παραβίασης και η ποινή γι αυτή την παραβίαση ήταν ο θάνατος, τότε ο ένοχος μπορεί να αρρώσταινε και να πέθαινε από μόνος του.
Αυτός ο “σιδερένιος” κανόνας με το πέρασμα του χρόνου, με τις αλλαγές που γίνονταν στη σχέση ατόμου-κοινωνίας, με την ανάπτυξη μεγαλύτερης αυτοτέλειας από το άτομο, γινόταν πιο ελαστικός, αν και όπως είπαμε στην περίπτωση του Ηρακλή που ήταν άτομο από βασιλική γενιά, πιο εύκολα μπορούσε ο κανόνας να παραβιασθεί και να του δοθεί η ευκαιρία να επανορθώσει.
Ο Ηρακλής και η Λερναία Ύδρα.
Πίνακας του Antonio Pollaiuolo(1431-1498).
Βρίσκεται στην Galleria Uffici στην Φλωρεντία.
Επειδή όμως σε κάθε περίπτωση το ζητούμενο ήταν το κοινωνικό όφελος και ήταν αυτό που τελικά μέτρησε, το αποτέλεσμα ήταν ο Ηρακλής να ανταμειφθεί από την κοινωνία και από τους θεούς, άσχετα αν ο ίδιος μπορεί να μην κατάφερε ποτέ να το ξεπεράσει και να συνέχισε μέχρι το τέλος να νοιώθει ένοχος, αυτό δεν μπορούμε να το ξέρουμε. Το τέλος που είχε, σύμφωνα με τον μύθο, να καεί στην πυρά για να γλυτώσει από τους φρικτούς πόνους που τον βασάνιζαν, αφήνει ίσως να πιθανολογηθεί κάτι τέτοιο.
Το ότι αυτός ο κανόνας μπορούσε να παραβιασθεί, φαίνεται και από το ότι στον μύθο ο Ηρακλής είχε την δυνατότητα να επιλέξει, όπως μας λέει ο Ξενοφώντας, όταν ήταν νέος ακόμη, τότε δηλαδή που γίνονται οι βασικές επιλογές των συμπεριφορών, ανάμεσα στον δρόμο της αρετής και τον δρόμο της κακίας και επέλεξε τον πρώτο. Δηλαδή είχε την δυνατότητα να επιλέξει, χωρίς να εξετάζουμε τι επιπτώσεις θα είχε για τον ίδιο, η μια ή η άλλη επιλογή του.
Θα μπορούσαμε φυσικά, κάνοντας μια άλλη ερμηνεία του μύθου, να υποθέσουμε ότι απλά ο Ηρακλής ήταν ένας ιδιαίτερα βίαιος τύπος, λόγω και της σωματικής του κατασκευής, ο οποίος σε ανεξέλεγκτα ξεσπάσματα θυμού σκότωνε όποιον βρισκόταν μπροστά του, αφού δεν το έκανε μόνο μια φορά, αλλά επειδή η δράση του ωφέλησε ιδιαίτερα την ισχύ της κοινωνίας που ανήκε και στη συνέχεια έγινε σύμβολο ηρωισμού που ενέπνεε θάρρος στις μάχες, όλοι ήθελαν να μιμηθούν το θάρρος και τα κατορθώματά του, οπότε αυτό που έμεινε ήταν τα θετικά του στοιχεία που υπερκέρασαν τα αρνητικά. Παρ' όλα αυτά ο μύθος και πάλι θέλει να μας πει το ίδιο πράγμα. 
Ο Ηρακλής εμφανίζεται σε μια περίοδο όπου την μεγαλύτερη αξία έχει η προσωπική ανδρεία, ήταν γενικά η εποχή των ηρώων. Αργότερα στην κλασική περίοδο προστέθηκε η σοφία, η αρμονία, το ιδανικό του ωραίου, αλλά η προσωπική ανδρεία, το θάρρος, παρέμενε πάντα μια πρωταρχική αρετή. Ιδιαίτερη απήχηση και διάδοση πήρε ο μύθος του Ηρακλή την Ρωμαϊκή περίοδο, καθώς έγινε ένα από τα σύμβολα του Ρωμαϊκού στρατού, όπως είχε ιδιαίτερη διάδοση και στα Γερμανικά φύλα.

Ποια είναι η βάση της υπακοής στους κοινωνικούς κανόνες; Μια γενική θέση είναι ότι το άτομο δεν μπορούσε να υπάρξει εκτός της ομάδας οπότε αναγκαστικά, με τον έναν ή άλλο τρόπο, οι κοινωνικοί κανόνες θα εντυπωθούν στα μέλη της. Μια διαδικασία που τη βλέπουμε και στα παιδιά, που νοιώθουν έτσι κι αλλιώς αδύναμα οπότε υπακούν στους μεγαλύτερούς τους και αυτό τους εντάσσει στην ομάδα. Αυτό γινόταν είτε μέσω της τιμωρίας είτε μέσω του παραδείγματος με την μίμηση, επειδή η μάθηση σ΄αυτή την περίπτωση γίνεται, όπως έχει αποδειχθεί με την ανακάλυψη των κατοπτρικών νευρώνων, με αυτό τον τρόπο. Το παιδί μιμείται την συμπεριφορά ατόμων που θα το κάνουν αποδεκτό στην ομάδα, θα του δώσουν δηλαδή δύναμη και αξία, ανεβάζοντας και την αυτοεκτίμησή του.
Η σχέση αυτή της εξάρτησης περνά από διάφορες φάσεις. Η πρώτη φάση είναι της υπακοής άνευ όρων, όπως τα παιδιά προς κάποιον μεγαλύτερο, αυτόν που τα προστατεύει, την μητέρα, τον πατέρα ή άλλα πρόσωπα που παίζουν παρόμοιο ρόλο. Η κοινωνία και οι επιταγές της εκφράζονται από αυτόν.
Όσο μεγαλώνει το παιδί αποκτά τη δική του αυτονομία. Οι σχέσεις ισοτιμίας αναπτύσσονται όταν υπάρξει ενηλικίωση, όχι μόνο με την ηλικιακή έννοια αλλά κυρίως σαν γνωστική διαδικασία και σχέσεων με τους άλλους. Μεταξύ ενηλίκων δεν υπάρχουν σχέσεις ανισότιμες, εξουσιαστικές, αν υπάρχουν ο ενήλικος θα αντιδράσει. Η ενηλικίωση σημαίνει ότι κατακτάς μια αυτόνομη επεξεργασία για το τι είναι σωστό και τι όχι, η οποία μπορεί να ξεπερνά τις αντιλήψεις της συγκεκριμένης κοινωνίας. Τότε υπακούς κυρίως εκεί και αυτό αποτελεί παράγοντα προόδου των κοινωνιών, επειδή ωθεί την κοινωνία σε θετικές αλλαγές.

Για τον Ηρακλή πρέπει επίσης να υποθέσουμε, όπως αναφέρθηκε και προηγούμενα, ότι λόγω της προνομιακής θέσης του από πλευράς καταγωγής, η σχέση του με την ομάδα δεν είχε καταπιεστικά χαρακτηριστικά, αντίθετα του είχε προσφέρει πολλά. Όπως μας λέει ο μύθος, ο Αμφιτρύωνας(ο θετός του πατέρας, μιας και ο μύθος λέει ότι ήταν γιος του Δία με την Αλκμήνη που ήταν παντρεμένη με τον Αμφιτρύωνα, ο οποίος Αμφιτρύωνας είχε σκοτώσει-κατά λάθος- τον πατέρα της Αλκμήνης και ίσως κι αυτό να παίζει κάποιο ρόλο στη δομή του μύθου) του δίδαξε την τέχνη του ηνιόχου, ο Κάστορας την οπλασκία, ο Αίλυκος την πάλη, ο Εύρυτος το τόξο, ο κένταυρος Χείρωνας τις Επιστήμες και ο Λίνος τη μουσική.
Δηλαδή στην σχέση αλληλεξάρτησης του ατόμου με την ομάδα, όταν το άτομο νοιώθει ότι ωφελείται από αυτή τη σχέση αντιλαμβάνεται και πιο εύκολα τις υποχρεώσεις του απέναντί της. Έχει το αίσθημα του χρέους. Παραβιάζοντας ο Ηρακλής τους νόμους της ομάδας και ξέροντας ότι πρέπει να τιμωρηθεί γι αυτό, αποφασίζει ότι πρέπει να ανταποδώσει αναπτύσσοντας δράση για το καλό της ομάδας, παρ' όλο που θα μπορούσε να ακολουθήσει θεωρητικά και τον “δρόμο της κακίας”, της αντικοινωνικής, στενά εγωιστικής συμπεριφοράς, μιας και ήταν δυνατός για να το κάνει. Πράγματι το αίσθημα της υποχρέωσης απέναντι στην κοινωνία, η “ντροπή” που νοιώθουμε όταν προκαλούμε βλάβη σε άλλους, έχει συχνά σχέση με την αίσθηση ότι “χρωστάμε” απέναντί της, οδηγώντας σε μια δραστηριότητα που σκοπό έχει να δικαιώσει τον εαυτό και την αυτοεικόνα μας, όσο και την εικόνα μας απέναντι στους άλλους.
Μπορεί βέβαια η υπακοή στους κοινωνικούς κανόνες να στηρίζεται αποκλειστικά ή κυρίως στον φόβο, να είναι αποτέλεσμα μιας συνεχούς κατασταλτικής και φοβικής συμπεριφοράς. Σ' αυτήν την περίπτωση η σχέση του ατόμου με την ομάδα είναι έτσι κι αλλιώς διαταραγμένη, είναι μια δυσμενής για το άτομο και την ανάπτυξή του, σχέση. Έτσι αν επικρατήσουν, για διάφορους λόγους, υποτακτικές παθητικές συμπεριφορές, μπορεί να γίνει ένα κοινωνικά αποδεκτό άτομο και μάλιστα με αρετές αποδεκτές κοινωνικά όπως συγκαταβατικότητα, καλοσύνη που βασίζεται και αυτή στο ότι δεν μπορεί να κάνει διαφορετικά. Όμως όταν κάποιος λειτουργεί με βάση ότι βλάπτεται, δηλαδή ότι κάνει το κάνει υποχωρώντας από το τι θα ήθελε να κάνει, θα δρα προσπαθώντας να πάρει πίσω αυτό που νομίζει ότι δικαιούται και δεν το παίρνει. Και επειδή υπάρχει φόβος θα το παίρνει δόλια. Θα είναι διπρόσωπος, δηλαδή εντελώς άλλο προσωπείο προς τα έξω και άλλο τι είναι πραγματικά. Και αυτό όμως αποτελεί μια στάση που μπορεί να μεταβληθεί. Να εκλογικευθεί η στάση του φόβου και η ανταπόδοση από την κοινωνία σε εκτίμηση κλπ να δώσει τα κίνητρα ώστε να μετασχηματίσει τη δράση από φόβο σε δράση από καθήκον απέναντι στην κοινωνία. Αν και ο φόβος τις περισσότερες φορές λειτουργεί κατασταλτικά στην πνευματική ανάπτυξη, μπορεί η συνειδητοποίηση του και η αυτογνωσία να οδηγήσει σε ανάπτυξη του εαυτού, αναπληρώνοντας με αυτό τον τρόπο τις αδυναμίες που θεωρεί ότι έχει και αποτελούν κατά κανόνα την πηγή του φόβου του, κάτι που συμβαίνει πολύ συχνά, μετατρέποντας τον φόβο σε κίνητρο για ανάπτυξη.
Ή αν δεν αναπτυχθεί υποτακτική συμπεριφορά, η αντίθεση με την ομάδα να πάρει ανοιχτά επιθετικά, εχθρικά χαρακτηριστικά.
Εννοείται ότι στην πράξη οι συμπεριφορές σ' αυτό το πεδίο, έχουν άπειρες παραλλαγές αλλά σε μεγάλο βαθμό παίζουν σημαντικό ρόλο η διαδικασία της κοινωνικοποίησης και πως αυτή δρα στην αυτοεκτίμηση και την ατομική ανάπτυξη καθώς και το ποια στάση καθορίζει το άτομο στη σχέση του με την ομάδα.
Στον μύθο ο Ηρακλής, από την παιδική του ηλικία, δεν είχε φυσικά κάποια φοβική συμπεριφορά, ούτε κάποια σωματική ή άλλη αδυναμία, το αντίθετο μάλιστα, έπνιγε φίδια με τα χέρια του. Η υπερφυσική του ρώμη συμβάδιζε με απαράμιλλο θάρρος. Στην σχέση του με την ομάδα είχε μια ευνοϊκή γι αυτόν διαδικασία κοινωνικοποίησης, άρα δεν είχε εχθρική ή μειονεκτική στάση απέναντι στην ομάδα και η παραβίαση των κανόνων της με την βίαιη και αποτρόπαιη πράξη του, τον οδήγησαν σε συμπεριφορές που στόχο είχαν την αποδοχή του από την ομάδα αλλά και τον ίδιο τον εαυτό του. Η επιβράβευση και θεοποίησή του δείχνει και κατανόηση για το πολυσύνθετο της ανθρώπινης συμπεριφοράς αλλά και για το ποιο είναι το ζητούμενο, το όφελος της κοινωνίας ταυτόχρονα με το ατομικό όφελος.
Με τον μύθο του Ηρακλή δηλαδή, οι αρχαίοι δεν άφησαν μόνο ένα αιώνιο παράδειγμα προσωπικής ανδρείας και θάρρους, που σ' όλες τις εποχές έχει την αξία του, αλλά είχαν εμβαθύνει στα αίτια της ανθρώπινης συμπεριφοράς και στο πως θα δημιουργηθούν κοινωνικά χρήσιμοι πολίτες.

                                                                                        Δ. ΠΕΤΡΙΔΗΣ

Δεν υπάρχουν σχόλια: