3.6.11

ΤΟ "ΕΓΚΛΗΜΑ ΚΑΙ ΤΙΜΩΡΙΑ" ΚΑΙ Η ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΙΚΗ ΗΘΙΚΗ

Ένα ακόμη ενδιαφέρον σχόλιο του φιλόλογου Θανάση Μπαντέ για το "έγκλημα και τιμωρία" του Φ. Ντοστογιέφσκι.



Φιοντορ Μιχαήλοβιτς Ντοστογιέφσκι(1821-1881)
 Η συνειδητή απόφαση μιας δολοφονίας οπωσδήποτε δεν είναι εύκολη υπόθεση. Ο νεαρός φοιτητής όμως, ο Ρασκόλνικοφ, την αποφασίζει και την εκτελεί από τις πρώτες σελίδες του πασίγνωστου παγκοσμίως αριστουργήματος του Ντοστογιέφσκι «Έγκλημα και τιμωρία». Δολοφονεί μια γριά και κλέβει τα λεφτά της. Τα κλεψιμαίικα τα θάβει κάτω από ένα δέντρο. Τα κίνητρα που τον ωθούν είναι καθαρά ηθικά. Η γριά είναι ζάμπλουτη κι ο φοιτητής ζει σ’ έναν κόσμο σκληρής ανέχειας και πείνας. Υπολογίζει ότι τα λεφτά της θα ταΐσουν πολλά παιδιά που γνωρίζει στη γειτονιά του. Από την άλλη η γριά τι τα χρειάζεται; Γιατί δεν τα δίνει η ίδια; Γιατί πρέπει να περιμένουμε να πεθάνει για να εκμεταλλευτούμε τον πολύτιμο για την επιβίωση πλούτο της; Κι όχι μόνο αυτό, αλλά η συγκεκριμένη γριά έχει αφήσει ήδη όλη της την περιουσία σ’ ένα μοναστήρι για να εξασφαλίσει τη μεταθανάτια ζωή, πράγμα που γνωρίζει καλά ο φοιτητής. Μ’ άλλα λόγια ούτε ο θάνατός της θα κάνει χρήσιμα τα πλούτη της αφού αυτομάτως θα αποτελέσουν περιουσιακό στοιχείο ενός μοναστηριού που δεν τα έχει καθόλου ανάγκη.
 Έτσι βρισκόμαστε μπροστά στο δίλημμα της ηθικής που έχει παρουσιαστεί κατά κόρον και που εξετάζει κι ο Ντοστογιέφσκι. Τι είναι ηθικότερο, το μεμονωμένο και αναφαίρετο δίκιο του ενός που όμως συγκρούεται με εκείνο της πλειοψηφίας ή νόμος πρέπει να είναι το όφελος των πολλών; Με δυο λόγια να ζήσει η γριά και να διαχειριστεί τα χρήματά της όπως θέλει – όπως άλλωστε έχει κάθε δικαίωμα – ή να θυσιαστεί για το κοινό όφελος που δεν είναι άλλο από το δίκιο των φτωχών; Ο φοιτητής σκεπτόμενος τα βάσανα της φτωχολογιάς και το δύσκολο – σχεδόν αδύνατο – της επιβίωσης έχει πάρει τις αποφάσεις του. Η θυσία της γριάς δεν είναι τίποτα μπροστά στην ευεργεσία που θα αποφέρει. Ο θεός θα του το συγχωρήσει βλέποντας μικρά σχεδόν ετοιμοθάνατα παιδιά να ανασταίνονται από το γάλα που θα πιούν μετά τη δολοφονία. Εξάλλου και η ίδια η γριά έχει ευθύνη. Πώς τολμά να παριστάνει τη θεοσεβούμενη και να ελπίζει στον παράδεισο όταν κρατάει τόσα πλούτη που της είναι άχρηστα σ’ ένα κόσμο που υποφέρει; Πώς τολμά να αφήνει τα λεφτά της σ’ ένα μοναστήρι; Είναι σαν να προσπαθεί να εξαγοράσει το θεό και δεν υπάρχει μεγαλύτερο αμάρτημα. Στο κάτω – κάτω ποιος θα νοιαστεί
για μια γριά που έχει φάει τα ψωμιά της και δεν έχει κανένα, μπροστά στην επιβίωση οικογενειών; Εφόσον η πεμπτουσία της ηθικής είναι η αγάπη και η ανιδιοτελής προσφορά στον άνθρωπο, ο φοιτητής δεν κάνει τίποτα το μεμπτό, απλώς ανακατανέμει τον πλούτο αποδίδοντας δικαιοσύνη σαν ένα άλλος Ρομπέν των Δασών.
Έτσι βρισκόμαστε μπροστά σε μια οπτική της ηθικής που στηρίζεται στη λογική. Η προσωπική θεώρηση ή σκοπιά του ατομικού δίκιου δεν έχει καμία σημασία αφού έτσι κι αλλιώς, εξ ορισμού, ηθική σημαίνει το δίκιο των πολλών. Είναι αδύνατο να δεχτούμε την εξαθλίωση, που φτάνει στην ασιτία, των πολλών αποδεχόμενοι τα παράλογα πλούτη του ενός, ακόμη κι αν είναι νόμιμα. Κι εδώ είναι το δεύτερο σημείο που αξίζει να εστιάσει κανείς, δηλαδή η σύγκρουση ανάμεσα στην ηθική και το νόμο. Ο φοιτητής παραβαίνει το νόμο, αλλά η ηθική είναι με το μέρος του. Ο νόμος δεν πρέπει όμως να είναι ο θεματοφύλακας της τρέχουσας ηθικής; Ο νόμος δεν πηγάζει από την ιδιοσυγκρασία του κάθε λαού που εκφράζεται μέσα από την αντίληψη της ηθικής; Αφού συμβαίνουν αυτά τότε πώς δικαιολογείται η παραβίαση του νομικού κώδικα για την εξασφάλιση του ηθικού κώδικά; Ο νόμος δεν μπορεί να προσεγγίσει όλες τις παραμέτρους της ζωής ούτε μπορεί να ελιχθεί στις περιστάσεις όπως η ηθική. Με δυο λόγια δεν είναι τόσο προσαρμόσιμος στις απαιτήσεις τις καθημερινότητας που μπορεί να γεννήσει διλήμματα και αντιδικίες με τόσο πολύπλοκο υπόβαθρο που να διχάζουν την κοινή γνώμη για χρόνια κι ας έχει την πολυτέλεια της απολύτως ελευθεριακής προσέγγισης. Ο νόμος δηλαδή, αναγκαστικά, πολλές φορές συγκρούεται με την ηθική αφού είναι η άμεμπτη απόδοση ενός καταγεγραμμένου υλικού που οφείλει να προβλέψει τα πάντα, να τα οριοθετήσει και να καθορίσει ποινές, ενώ η ηθική ως μη καταγεγραμμένο και ως εκ τούτου ευέλικτο αγαθό προσαρμόζεται ξεχωριστά σε κάθε περιστατικό και το αξιολογεί αναλόγως. Για παράδειγμα εάν κάποιος σκοτώσει το βιαστή και δολοφόνο της κόρης του ενώ η κοινή γνώμη, που εκπροσωπεί την τρέχουσα ηθική, θα τον υποστηρίξει ανεπιφύλακτα ο νόμος, αν και θα αναγνωρίσει οπωσδήποτε ελαφρυντικά, είναι αδύνατο να τον αθωώσει. Έτσι και στη συγκεκριμένη υπόθεση, ενώ ο φοιτητής παρουσιάζεται ως θεματοφύλακας και προστάτης της ηθικής, είναι αντικείμενο έρευνας για την αστυνομία με ξεκάθαρο σκοπό την ομολογία του και την απόδοση ποινών.
Έτσι περνάμε στο κύριο θέμα της Ντοστογιεφσκικής αλήθειας. Ο φοιτητής με το πέρας των ημερών αντί να βάλει σε εφαρμογή το σχέδιό του που αφορά το μοίρασμα των χρημάτων στους φτωχούς μένει αδρανής, απομονώνεται στο σπίτι του και τελικά συντρίβεται από το βάρος των πράξεών του. Ενώ ήταν θωρακισμένος ιδεολογικά και απολύτως πεπεισμένος για το δίκιο του καταρρέει και πέφτει σε παραληρηματικές κρίσεις, ανήμπορος να σηκώσει το βάρος των ενοχών του. Τα παραληρήματα και η ονειρική – κωματώδης κατάσταση του φοιτητή, φαινόμενα που ο Ντοστογιέφσκι τα ήξερε από πρώτο χέρι λόγω των επιληπτικών του κρίσεων, είναι καταγεγραμμένα με τόση λεπτομέρεια που θεωρούνται καθαρή ψυχολογική ανατομία. Ο Ντοστογιέφσκι θεωρείται δίκαια ο πατέρας της ψυχολογίας σε λογοτεχνικό επίπεδο και το αποδεικνύει περίτρανα στο «Έγκλημα και τιμωρία» όπου αφενός δίνει με απόλυτη πειστικότητα τη μεταστροφή του ήρωα που από την αμετάκλητη αποφασιστικότητα περνά στο δισταγμό, την ενοχή και τελικά τη συντριβή και ταυτόχρονα εμβαθύνει στην παραληρηματική κι ως εκ τούτου ακατανόητη συμπεριφορά του χαρακτήρα του τόσο πολύ που καταφέρνει να την κάνει χειροπιαστή και προσεγγίσιμη. Γίνεται δηλαδή ανατόμος μιας φυσιογνωμίας που περνά στα άκρα και που ταυτόχρονα πατά πάνω στη γη, που χάνει κάθε επαφή με την πραγματικότητα και ταυτόχρονα διεκδικεί την ισότητα και μεριμνά για την κοινή ευτυχία. Το πορτρέτο απογειώνεται με την εμφάνιση του αστυνομικού ανακριτή όπου ο φοιτητής κινείται από τη μια στην πραγματικότητα, αφού προσπαθεί να αποφύγει τις παγίδες του ανακριτή κι από την άλλη στο δικό του σκοτεινό και παραληρηματικό κόσμο. Παρακολουθούμε το παιχνίδι της γάτας και του ποντικού σε απόλυτη πληρότητα τόσο στην αστυνομική του υπόσταση όσο και στο απύθμενο ψυχολογικό του βάθος.
Και μέσα σ’ αυτά τα τεράστια δραματουργικά ύψη που αποκτούν ψυχολογικό, αστυνομικό, συγκινησιακό, νομικό και κοινωνικό υπόβαθρο βρισκόμαστε και πάλι μπροστά στα γνωστά παιχνιδάκια της ηθικής που επαναπροσδιορίζεται ή τουλάχιστο επιχειρείται να επαναπροσδιοριστεί σε όλα τα επίπεδα. Ο ήρωας βρίσκει καταφυγή, παρηγοριά κι ανακούφιση στη συντροφιά μιας πόρνης. Έτσι βλέπουμε άτομα που από θέση αρχής γνωρίζουν την ηθική κατακραυγή – ένας δολοφόνος και μια πόρνη – να γίνονται ήρωες από τον Ντοστογιέφσκι και να κερδίζουν την αμέριστη συμπάθια του αναγνώστη. Η πόρνη αποκτά διάσταση σχεδόν αγιοσύνης αφού είναι ο μόνος άξιος εξομολόγος του φοιτητή, ο μόνος άνθρωπος που γνωρίζει σε βάθος τα ανθρώπινα βάσανα και μπορεί να προσφέρει λύτρωση με την ταπεινοφροσύνη της. Είναι η άλλη μορφή της σοφίας που γεννιέται μέσα από την ανέχεια και διατηρείται από την ταπεινότητα και την αγάπη για το συνάνθρωπο. Αν αναλογιστούμε ότι όλα αυτά γράφονται το 1866 μπορούμε να καταλάβουμε το πόσο μπροστά από την εποχή του βρίσκεται ο Ντοστογιέφσκι αφού απενοχοποιεί ηθικά όλες τις περιφρονητέες ομάδες βάζοντας πάνω απ’ όλα την ανθρώπινη προσέγγιση. Τελικά τίποτε δεν είναι ηθικό ή ανήθικο από θέση αρχής. Όλα αναποδογυρίζουν κι όλα οφείλουν να αναθεωρηθούν. Ο φοιτητής σκοτώνει τη γριά για το κοινό όφελος. Το ομαδικό συμφέρον τον απενοχοποιεί; Τότε γιατί συντρίβεται; Από την άλλη ο φοιτητής αναρωτιέται πώς ο Ναπολέων οδήγησε τόσους ανθρώπους στο θάνατο χωρίς την παραμικρή ενοχή. Άραγε ο Ναπολέων θα συντρίβονταν αν σκότωνε τη συγκεκριμένη γριά; Προφανώς όχι. Τι είναι λοιπόν αυτή η τρέχουσα ηθική που ηρωοποιεί ανθρώπους που προκαλούν ομαδικούς θανάτους στα πλαίσια πατρίδων ή ιδεολογιών ή οτιδήποτε άλλο και καταποντίζει ανθρώπους που προβαίνουν σε μεμονωμένες και καθαρά προσωπικές παρεκκλίσεις που εξυπηρετούν την ατομική τους ηθική; Σε μια παραληρηματική αποθέωση ο νεαρός φοιτητής φωνάζει ότι σκότωσε τη γριά για να δει αν είναι Ναπολέων. Αυτή η φαινομενική ασυναρτησία δίνει ξεκάθαρα το στίγμα της Ντοστογιεφσκικής ηθικής που παρουσιάζεται ως κάτι ρευστό κι απροσδιόριστο, ως κάτι που τελικά αφορά τους ταπεινούς ανθρώπους αφού μόνο ο Ρασκόλνικοφ μπορεί να συντριβεί από τη δολοφονία της γριάς ενώ ο Ναπολέων όχι.
                                                                                                   Θανάσης Μπαντές
                                                                                                   abbades75@gmail.com

Δεν υπάρχουν σχόλια: