20.5.11

η σχεση του ατομου με την κοινωνια

Αυτή η ανάρτηση αποτελεί σε ένα μέρος της και ένα σχόλιο πάνω στο προηγούμενο σχόλιο για τον Ζακ Μεσρίν. Στο μεγαλύτερο όμως μέρος της έχει γραφτεί ανεξάρτητα απο αυτό.


Ο άνθρωπος όπως έχει ενσωματωμένο το φυσικό περιβάλλον, ενσωματώνει και την ανθρώπινη κοινωνία σε όλα τα επίπεδα της, από όπου δέχεται επιδράσεις, ερεθίσματα και αλληλεπιδρά με αυτά. Αντίστοιχα και η κοινωνία είναι φτιαγμένη από τα πρότυπα συμπεριφοράς των ανθρώπων, βασισμένα στα αρχέγονα νευρωνικά τους δίκτυα. Είναι φανερό ότι τα δύο μέρη της σχέσης διαμορφώνουν το ένα το άλλο. Δηλαδή το σύνολο διαμορφώνει την κίνηση του μέρους αλλά και το μέρος διαμορφώνει το σύνολο μιας και αποτελείται από αυτά. Η κοινωνία δεν είναι ένα άθροισμα, ένα μωσαϊκό ατομικών δράσεων και επιδιώξεων ανεξάρτητων υποκειμένων αλλά ένα δυναμικό γίγνεσθαι αλληλοεξαρτώμενων ατόμων, μεταξύ τους αλλά και με το σύνολο της κοινωνίας. Είναι μία σχέση αλληλεξάρτησης που η κάθε πλευρά της σχέσης δημιουργεί την άλλη. Η ανάπτυξη του κάθε ατόμου εξαρτάται από όλο το δίκτυο των κοινωνικών σχέσεων που τον περιβάλλουν. Δεν υπάρχει εγώ που να μην αποτελεί μέρος κάποιου εμείς και μάλιστα κάθε εγώ ανήκει σε πολλά διαφορετικά εμείς. Είμαστε σε ένα ενιαίο πεδίο αλληλεξάρτησης όπου η κάθε δράση μας το αναδιατάσσει.


Η ένταξη του ατόμου σε διάφορα σύνολα, τον εντάσσει σε ένα σύστημα ιδεών που μπορεί να τον εξελίξει σαν προσωπικότητα, μιας και η προσωπικότητα αναπτύσσεται, εξελίσσεται μέσα από την συμβίωση και την επίδραση ιδεών του περιβάλλοντος πάνω σε υποστρώματα που υπάρχουν στο κάθε άτομο και βοηθούν στην έκφραση τους.
Εκτός από αυτό το άτομο νοιώθει ότι συμμετέχει σε κάτι ευρύτερο το οποίο του προσφέρει ένα σκοπό για την ύπαρξη του. Όσο εξελίσσεται ο εαυτός τόσο περισσότερο νοιώθει την ανάγκη συμμετοχής, ένταξης σε ευρύτερα σύνολα, που το σύνολο των ιδεών που αναπτύσσονται σ' αυτά εξυπηρετεί και τις δικές του ανάγκες. Την ένταξη αυτή σε όλο και ευρύτερα σύνολα, την υποστηρίζουν σήμερα η τεράστια ανάπτυξη των επικοινωνιών, η οποία δίνει τη δυνατότητα μέσα από την άμεση μεταφορά πληροφοριών και εικόνων, να αναπτύσσεται η μεταφορά συναισθημάτων μεταξύ όλων των ανθρώπων του πλανήτη.
Ταυτόχρονα
γίνεται και μια αντίστροφη διαδικασία όπου το άτομο βρίσκει ένα χώρο για να διαδώσει τις δικές του απόψεις. Δηλαδή είναι μια αμφίδρομη διαδικασία όπου το άτομο παίρνει από την ομάδα αλλά ταυτόχρονα δίνει.
Η ενσωμάτωση στην κοινωνία και ο τρόπος που γίνεται εξαρτάται από την ομαλή και δίκαιη κατανομή αυτής της σχέσης ώστε να είναι αμοιβαία επωφελής και ο εαυτός απ’ ότι φαίνεται έχει τρόπους να το κρίνει αυτό, ανεξάρτητα αν το συνειδητοποιεί και πόσο. Ο τρόπος δηλαδή που γίνεται αυτή ενσωμάτωση, είναι η βάση και της ομαλής ανάπτυξης του εαυτού. Γι αυτό και οι κοινωνικές αλλαγές που δημιουργούν συνθήκες ευνοϊκότερες για την ομαλή και ελεύθερη ανάπτυξη των μελών της, μπορούν να ωθήσουν σε μεγαλύτερο βαθμό την εξέλιξη και την ανάπτυξη του κάθε μέλους της ξεχωριστά.
Όσο πιο πίσω πάμε στην κοινωνική εξέλιξη, θα δούμε το άτομο να είναι τελείως εξαρτημένο από την ομάδα στην οποίαν ανήκει. Αυτό ήταν φυσικό επειδή ήταν αδύνατο να επιβιώσει βιολογικά εκτός της ομάδας. Οι νόμοι της ομάδας, της φυλής ήταν απόλυτα ενσωματωμένοι μέσα του σαν υπέρτατος νόμος που δεν μπορούσε ούτε να διανοηθεί ότι θα τους παραβεί.
Πολύ περισσότερο που η ομάδα ήταν συνεχώς υπό απειλή και κίνδυνο και στη βάση αυτή δημιουργήθηκαν και τα ανάλογα πρότυπα συμπεριφοράς.
Έτσι όταν το άτομο νοιώθει ότι απειλείται η ομάδα στην οποίαν νοιώθει ότι ανήκει, ενεργοποιούνται αυτά τα αρχέγονα πρότυπα συμπεριφοράς. Αυτό το βλέπουμε και σε όλη τη διάρκεια της ανθρώπινης ιστορίας όπου σε καταστάσεις που θα τις χαρακτηρίζαμε έκτακτες ή κάτω από την επιρροή ιδεολογιών ή αγώνων που τα άτομα τους θεωρούν δίκαιους, είναι πρόθυμα να θυσιάσουν τη ζωή τους για το συμφέρον της ομάδας ή του αγώνα που αντιπροσωπεύουν.
Το στοιχείο που έχει σημασία εδώ είναι ότι όταν υπάρχει η αίσθηση της απειλής της ομάδας, είναι ευκολότερο να δεχθούν τα μέλη της ομάδας να θυσιάσουν ατομικές τους πεποιθήσεις, δικαιώματα, προς χάριν του κοινού συμφέροντος. Αυτό το στοιχείο έχει αξιοποιηθεί στο έπακρο για να περάσουν εξουσιαστικές εκφοβιστικές λογικές. Είναι λογικές που εμποδίζουν την ανάπτυξη της κοινωνίας. Ενσωματώνονται στη συνείδηση των μελών της έχοντας αντίστοιχο αντίκτυπο. Σύμφωνα μ’ αυτές η ομάδα συγκροτείται σταθερά πάνω στη λογική της μόνιμης απειλής από κάποιους εχθρούς. Από κάποιον απειλούμαστε συνεχώς, συνήθως έναν κατασκευασμένο εχθρό που λειτουργεί και σαν αποδιοπομπαίος τράγος για όλα τα δεινά που έχουμε.
Εδώ επίσης πρέπει να επισημάνουμε ότι είναι διαφορετικό πράγμα όταν ένα άτομο ή μια κοινωνία που έχει ωριμότητα, δέχεται προκλήσεις οι οποίες τους αναγκάζουν σε μια συνεχή εγρήγορση και αυτές οι προκλήσεις λειτουργούν σαν κίνητρο για εξεύρεση καινούργιων λύσεων με αποτέλεσμα μια συνεχή ανάπτυξη. Και διαφορετικό μια χειραγώγηση με τη μορφή του φόβου, που οδηγεί σε αμυντική οχύρωση και καθήλωση.
Όσο το αίσθημα ασφάλειας μεγάλωνε, δημιουργούνταν οι προϋποθέσεις ώστε αυτή η εξάρτηση του ατόμου από την ομάδα να παίρνει διαφορετικό χαρακτήρα. Μεγάλωναν οι δυνατότητες για την έκφραση των αναγκών του κάθε ατόμου. Το άτομο δεν πείθονταν εύκολα ότι πρέπει να θυσιάσει την ατομικότητα του στο όνομα κάποιων γενικών κανόνων που περιόριζαν την ελευθερία του και την ατομική του έκφραση και κατ’ επέκταση την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας τους.
Η θρησκεία καλλιεργώντας τις ενοχές και τον φόβο της τιμωρίας, γίνεται αρωγός των εκφοβιστικών, πατερναλιστικών λογικών, της οχύρωσης απέναντι σε υπαρκτούς και ανύπαρκτους κινδύνους, που εμποδίζουν την έκφραση των αναγκών του ατόμου.
Ιστορικά και σε μεγάλη κλίμακα, η κύρια τάση ήταν πάντα στην κατεύθυνση της παθητικοποίησης των μαζών. Για παράδειγμα στην αρχαιότητα τους ηγεμόνες τους ενδιέφερε να κρατούν τον κόσμο παθητικό ώστε να μην εξεγερθεί. Ήταν δύσκολο έως αδύνατον, να τον κινητοποιήσουν μαζικά. Αυτή η δυνατότητα παρουσιάστηκε κυρίως στην βιομηχανική εποχή, χωρίς φυσικά να λείπουν ανάλογα παραδείγματα από προηγούμενες ιστορικές εποχές.
Όπως έχει αναφερθεί και πριν, για την ανθρωποποίηση του ατόμου, δηλαδή τη διαδικασία ώστε οι δυνητικές εγγραφές για να λειτουργήσουμε σαν άνθρωποι, να πραγματοποιηθούν, είναι απαραίτητη η κοινωνικοποίηση. Κανείς δεν μπορεί να λειτουργήσει σαν άνθρωπος αν δεν υπάρξει από τη στιγμή της γέννησης του και για ένα ικανό χρονικό διάστημα, σε περιβάλλον ανθρώπων.
Από ένα σημείο και μετά όμως, για την παραπέρα ανάπτυξη του ατόμου, είναι απαραίτητο να αναπτύξει τη δική του ατομικότητα και να ξεφύγει από τη στενή εξάρτηση της κοινωνίας, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι θα γίνει αντικοινωνικό άτομο ή δεν θα παίρνει υπ’ όψη τους κοινωνικούς κανόνες. Αντίθετα, η ανάπτυξη της ατομικότητας του, το κάνει να έχει πιο κοινωνική συμπεριφορά, χωρίς ταυτόχρονα να εξαρτάται από τη γνώμη των άλλων ή να ακολουθεί άκριτα επιταγές της λεγόμενης κοινής γνώμης. Η προσωπική ανάπτυξη σημαίνει ότι βλέπει τα συμφέροντα του εαυτού μέσα από το πρίσμα της μη βλάβης των άλλων αλλά και δεν διστάζει να τον υπερασπίσει τον εαυτό όταν χρειάζεται και μπορεί να το κάνει πολύ πιο αποτελεσματικά.
Ας το δούμε και λίγο διαφορετικά. Ας φανταστούμε την κοινωνία στο ρόλο της μητέρας και της οικογένειας και το νέο άτομο στο ρόλο του παιδιού. Το παιδί για να ωριμάσει πρέπει να απογαλακτισθεί κάποτε από τους γονείς του, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν θα τους σέβεται. Αν μείνει εξαρτημένο από αυτούς, αυτό που θα νοιώθει δεν θα είναι αγάπη αλλά εξάρτηση και η εξάρτηση γεννά υποβόσκοντα αισθήματα αντιπαράθεσης ή μερικές φορές και μίσους. Έχει ειπωθεί και πολύ σωστά ότι το καθήκον των γονιών είναι να κάνουν τα παιδιά όσο το δυνατόν γρηγορότερα να μην τους έχουν ανάγκη. Σ’ αυτή την περίπτωση τα παιδιά σέβονται τους γονείς ίσως περισσότερο γιατί αναγνωρίζουν αυτό ακριβώς, ότι τους βοήθησαν στο να αναπτύξουν την ατομικότητα τους πιο γρήγορα και τα αισθήματα αγάπης και σεβασμού είναι ειλικρινή.
Μόνο αν κάποιος καλύπτει τις υποχρεώσεις απέναντι στον εαυτό του, θα μπορεί, θα έχει την διάθεση να το κάνει και για τους άλλους. Αλλιώς αισθάνεται, όταν έχει μείον τον εαυτό του, ότι σ’ αυτή την ανταλλαγή είναι ο χαμένος. Αυτό που φαίνεται σαν προσφορά σ’ αυτή την περίπτωση δεν είναι τίποτε άλλο από το να φαίνεται στα μάτια του όποιου εξεταστή, της "κοινωνίας", του όποιου θεού, ότι είναι "καλός", ότι κάνει το σωστό.
Το ίδιο γίνεται όταν δεν έχει γίνει η σωστή ένταξη του ατόμου στις κοινωνικές διαδικασίες  έγινε με όρους δυσμενείς ή ταπεινωτικούς για το άτομο και τις ανάγκες του τότε θα υπάρχει μια μόνιμη αίσθηση μη ικανοποίησης των ατομικών του αναγκών, που θα είναι συνεχώς παρούσα. Σ’ αυτή την περίπτωση τα επιθετικά ένστικτα κάνουν την επανεμφάνιση τους, φυσικά με όλες τις διαφοροποιήσεις που έχουν σχέση με την συγκρότηση του εαυτού.
Επίσης αυτή η σχέση της ανάπτυξης του ατόμου και των κοινωνικών επιταγών δεν έχει τις περισσότερες φορές στοιχεία στοργικότητας, όπως είναι κατά κανόνα η σχέση της οικογένειας με τα παιδιά της. Είναι απρόσωπη και όσο πιο κλειστή η κοινωνία, τόσο πιο βίαιη και με καταναγκαστικά χαρακτηριστικά. Είναι η συμμόρφωση με τα αρχέγονα τοτέμ και τις απαγορεύσεις των αρχέγονων ταμπού. Οι κοινωνικές επιταγές παίρνουν έναν καταναγκαστικό χαρακτήρα, με τον φόβο ενσταλαγμένο μέσα τους για την οποιαδήποτε παράβασή τους. Ένα δίχτυ απο το οποίο αν προσπαθήσεις να ξεφύγεις, θα πληρώσεις ακριβό τίμημα. Αυτό δεν αφορά μόνο τις ανοιχτά παραβατικές συμπεριφορές αλλά και συμπεριφορές διαφορετικές απο τις καθιερωμένες και καθαγιασμένες από το μέσο όρο των συμπεριφορών που θεωρούνται αποδεκτές. Απαιτώντας μεγάλο προσωπικό ρίσκο για να το κάνεις. Αυτή η καταναγκαστικότητα των συμπεριφορών που πρέπει να ακολουθηθούν, γεννά συνεχώς και την αντίδραση σ' αυτές, που την εκτρέπει πολλές φορές σε ανοιχτά παραβατική συμπεριφορά απλά και μόνο για την αντίδραση. Αυτού του είδους οι συμπεριφορές ενισχύονται απο το γεγονός ότι σε τέτοιες περιπτώσεις η κοινωνική ένταξη γίνεται συχνά με τρόπο ανισότιμο και καταναγκαστικό, κάτι που οδηγεί είτε σε παθητικές υποτακτικές συμπεριφορές είτα σε επιθετικές και βίαιες.
Όπως είναι κατανοητό αυτή η σχέση της ενσωμάτωσης των κοινωνικών συμπεριφορών δεν είναι εύκολο να λυθεί άπαξ δια παντός, μιας και στην ατομική ανάπτυξη εμπλέκονται ένα πλήθος κοινωνικών σχέσεων και σχηματισμών πέρα απο την κοινωνία στο σύνολο της, που είναι ίσως ο βασικός παράγοντας, μιας και συμπυκώνει τις κυρίαρχες αντιλήψεις, αλλά περιλαμβάνει και όλες τις άλλες κοινωνικές σχέσεις, οικογένεια ή άλλα περιβάλλοντα απο τα οποία εξαρτάται ο καθένας. Και απο την άλλη βρίσκεται το άτομο με τα ένστικτα του που θέλει να τα εκφράσει και να τα ικανοποιήσει, δημιουργώντας συνεχώς μια αντίθεση, όπως επισήμανε και ο Φρόιντ, ανάμεσα στο άτομο και τον πολιτισμό, όπως αυτός εκφράζεται κάθε φορά απο τις κοινωνικές επιταγές. Μια αντίθεση που εκφράζεται περισσότερο στους νέους, όπως γίνεται εύκολα κατανοητό, μιας και σ' αυτούς η δύναμη των επιθυμιών που ζητούν ικανοποίηση είναι πολύ πιο ισχυρή και στο απόγειο της. Η συνεχής ανάπτυξη των κοινωνικών σχέσεων σε μια κατεύθυνση, λιγότερο καταναγκαστική και καταπιεστική για το άτομο, παίρνοντας περισσότερο ανοιχτό χαρακτήρα, ενθάρρυνσης και μέσω θετικών παραδειγμάτων αλλά κυρίως δημιουργώντας συνθήκες ισότιμης και δίκαιης συμμετοχής στο κοινωνικό γίγνεσθαι, είναι το ζητούμενο ώστε αυτή η αντίθεση που θα υπάρχει έτσι κι αλλιώς (μιας και κανόνες πρέπει πάντα να μπαίνουν), να παίρνει δημιουργικά χαρακτηριστικά και λιγότερο βίαια και επιθετικά. Φυσικά σε όλη αυτή τη διαδρομή, η κοινωνία με την όποια ανάπτυξη της, αμύνεται απέναντι σε εγκληματικές παραβατικές συμπεριφορές.
 Όταν η κοινωνία περνάει κρίση και χειροτερεύει η θέση των πολλών αυξάνοντας τα αισθήματα ανασφάλειας, τότε ακόμη περισσότερο θα περιμένουμε αύξηση των επιθετικών, βίαιων συμπεριφορών.
                                                                                                    Δ. ΠΕΤΡΙΔΗΣ

1 σχόλιο:

Τζενη Καστριδου είπε...

Γεια σου Δημητρη,
αν μου επιτρεψεις να επιλεξω,θα διαλεγα να γραψω για τα ατομα που σαφως προσφερουν στο κοινωνικο συνολο,γραφοντας το στα παλια τους τα παπουτσια.Αντιδρουν δηλαδη δινοντας μια γερη κλωτσια και ταρακουνωντας ετσι τον υπνο του δικαιου στον οποιο θελουν να το εχουν παπαδες,σχολεια και αλλοι, κατα το "μη μιλας,μη γελας,κινδυνευει η Ελλας".
Διαβαζα χθες-συμπτωση?Υπαρχουν συμπτωσεις?- για εναν Αυστριακο αρχιτεκτονα και ζωγραφο,που τον διαλεξαν για καθηγητη στην σχολη καλων τεχνων της Βιεννης,σιγουρα για να του κλεισουν το στομα,πολλα ελεγε...
Μονο που εκεινος εμφανιστηκε ξυπολητος και στην καθιερωμενη ομιλια που απαιτουσε η περισταση,ειπε στους φοιτητες=
"Εκεινοι που εχουν ταλεντο δεν χρειαζονται την Ακαδημια.Και ουτε εκεινοι που δεν εχουν την χρειαζονται"...
Ποτε αραγε θα θαυμασουμε ανοιχτα την ελευθερια της τρελλας ?Ποτε θα συνειδητοποιησουμε την απεραντη προσφορα της στην εξελιξη?Και ποτε,επιτελους,θα αντισταθουμε στα τερτιπια του Κατεστημενου,που καλα κρατει ,παγιδευοντας με δοξα,τιτλους,γαμους,σοβαροφανια και παναρχαια δολωματα,την ελευθερια του ατομου και την χαρα της ζωης?