9.10.11

η εννοια της ελευθερης βουλησης


Για να μπορέσουμε να προσεγγίσουμε την έννοια που ονομάζουμε ελεύθερη βούληση, πρέπει να τη δούμε στο πλαίσιο της εξελικτικής διαδρομής των βιολογικών οργανισμών, της δυνατότητας διαφορετικών επιλογών, εναλλακτικών απαντήσεων στα ερεθίσματα του περιβάλλοντος και της παράλληλα σταδιακής και σχετιζόμενης με αυτό, ανάπτυξης της νόησης και της συνείδησης.
 Όσο πάμε προς τα ανώτερα θηλαστικά, η πρόσθεση νευρωνικών δικτύων της πιο περίπλοκης συμπεριφοράς, κάνει ορατή την εμφάνιση αυτού που ονομάζουμε νοημοσύνη. Όσο πιο πολλά νευρωνικά δίκτυα έχουν δημιουργηθεί, τόσο περισσότερη ευλυγισία υπάρχει για διαφορετικές απαντήσεις στα ερεθίσματα του περιβάλλοντος. Δημιουργείται σταδιακά μέσα απο τα εκατομμύρια χρόνια της εξέλιξης, ένα απίστευτα πολύπλοκο νευρικό σύστημα που επεξεργάζεται έναν εκπληκτικό αριθμό πληροφοριών. Στον άνθρωπο με τη δημιουργία της συνείδησης ανώτερης τάξης, την εννοιολογική κατηγοριοποίηση και μνήμη, τη δημιουργία της γλώσσας, που υποστηρίζονται από την μεγάλη ανάπτυξη του μετωπιαίου φλοιού, δημιουργείται η δυνατότητα της πολλαπλής επανεισόδου στα αρχικά νευρωνικά δίκτυα και έτσι πολλαπλασιάζεται σε μεγάλο βαθμό η δυνατότητα διαφορετικών επιλογών στα πιο διαφορετικά ερεθίσματα του περιβάλλοντος. Επειδή κάθε νέο στάδιο εξέλιξης περιλαμβάνει και τις πληροφορίες αλλά και τις δομές, τουλάχιστον όσον αφορά το νευρικό σύστημα ευδιάκριτες, από τα προηγούμενα εξελικτικά στάδια, θα μπορούσαμε να την παρομοιάσουμε από πλευράς ποσότητας πληροφοριών του συστήματος και δυνατότητας διαφορετικών επιλογών στην αλληλεπίδρασή του με το περιβάλλον, άλλα συστήματα κλπ, με μια ανάποδη πυραμίδα, που όσο πάμε προς τα κάτω οι επιλογές είναι πιο περιορισμένες, ενώ όσο ανεβαίνουμε υπάρχει μεγαλύτερη ευλυγισία στις δυνατές επιλογές λόγω της πρόσθεσης συνεχώς νέων νευρωνικών κυκλωμάτων και της πολλαπλής σύνδεσης μεταξύ τους που αυξάνει εκθετικά τις θεωρητικά δυνατές επιλογές.

(Η ανταλλαγή πληροφοριών είναι μια γενική ιδιότητα της ύλης. Ανταλλαγή πληροφοριών μέσω σημάτων γίνεται και από τα στοιχειώδη σωμάτια της ύλης σε υποατομικό επίπεδο αλλά και τα άτομα και τα μόρια και όσο ανεβαίνουμε σε ανώτερα επίπεδα οργάνωσης της φύσης και πάμε στους πιο πολύπλοκους έμβιους οργανισμούς, πολλαπλασιάζεται σε τεράστιο βαθμό αυτή η ανταλλαγή πληροφοριών αλλά και αρχίζει να γίνεται ορατή η δυνατότητα των πολλαπλών απαντήσεων στις περιβαλλοντικές επιδράσεις. Δηλαδή 
αυτή την ανάποδη πυραμίδα μπορούμε να την φαντασθούμε να επεκτείνεται προς τα κάτω, μιας και οι έμβιοι οργαμισμοί είναι ένα νέο στάδιο οργάνωσης της φύσης, πολύ μεγαλύτερης ποσότητας πληροφορίας, που στηρίζεται, φυτρώνει, πάνω στο έδαφος της μη έμβιας ύλης και των προηγούμενων εξελικτικά μορφών οργάνωσής της).

Στη βάση αυτών των αντιδράσεων, στους έμβιους οργανισμούς, στη βάση δηλαδή αυτής της ανάποδης πυραμίδας, είναι οι ομοιοστατικοί μηχανισμοί που έχουν σχέση με την ύπαρξη και τη διατήρηση της ζωής. Αυτοί οι μηχανισμοί στον μεγαλύτερο βαθμό ρυθμίζονται αυτόματα για λόγους οικονομίας, χωρίς την παρεμβολή της συνειδητής σκέψης. Ανεβαίνοντας στη συνέχεια σε νεότερες εξελικτικά αντιδράσεις, όπως είναι τα αρχέγονα αντανακλαστικά ή πιο πέρα σε συμπεριφορές που θα χαρακτήριζαν τα πρωτεύοντα θηλαστικά και από κει και πέρα όλες τις συμπεριφορές που χαρακτηρίζουν το είδος μας και είναι θεωρητικά άπειρες.
Δηλαδή, αν το δούμε με κάποια παραδείγματα, οι δυνατότητες επιλογών για ένα βακτήριο στην αλληλεπίδρασή του με το περιβάλλον είναι πολύ περιορισμένες. Όμως ένα σκύλο για παράδειγμα, μπορεί να τον δούμε να διστάζει προκειμένου να αποφασίσει αν θα κυνηγήσει μια γάτα που εμφανίσθηκε στην αυλή ή θα υπακούσει στο αφεντικό του που του λέει εκείνη τη στιγμή να καθίσει ήσυχος. Και θα δούμε τον σκύλο σε παρόμοια διλήμματα να αποφασίζει τη μία φορά έτσι και την άλλη ίσως διαφορετικά. Πίσω από την απόφαση του σκύλου να δράσει τη μια φορά έτσι και την άλλη αντίθετα κρύβονται μια σειρά πρότυπα συμπεριφοράς που ο σκύλος, ο συγκεκριμένος, έχει μάθει να ακολουθεί και εξαρτάται και από πολλούς άλλους παράγοντες τι θα κάνει εκείνη τη στιγμή. Στην ουσία δηλαδή για να πάρει ο σκύλος την απόφαση για το τι θα κάνει, γίνονται μέσα του μια σειρά διεργασίες, μια διαμάχη ανάμεσα σε διαφορετικά πρότυπα συμπεριφοράς και ανάγκες και επικρατεί εκείνο που εκείνη τη στιγμή είναι πιο ισχυρό.
Κάτι ανάλογο αλλά σε πολύ μεγαλύτερη και πολυπλοκότερη αλληλεπίδραση συμβαίνει στον άνθρωπο, όπου οι εγγραφές για πρότυπα συμπεριφοράς είναι πολύ περισσότερες, λόγω του νέου επίπεδου συνείδησης και νόησης από την μεγάλη ανάπτυξη του μετωπιαίου φλοιού.
Το μεγαλύτερο μέρος αυτής της διεργασίας γίνεται χωρίς να το συνειδητοποιούμε. Το συνειδητό μέρος είναι η κορυφή μόνο του παγόβουνου όσον αφορά τις αποφάσεις που παίρνουμε. Η επιστήμη της ψυχολογίας από την εποχή του Φρόιντ που πρώτος μίλησε διεξοδικά για το ασυνείδητο τμήμα της ψυχής και το πώς επηρεάζει τις πράξεις μας, έχουν πει πάρα πολλά και δεν θα επεκταθούμε. Αν και το μεγαλύτερο μέρος αυτής της ασύνειδης διεργασίας που αναφερόμαστε δεν αφορά απωθημένα κίνητρα και ενορμήσεις, που αυτά κυρίως εξέτασε η ψυχανάλυση αλλά διεργασίες για παράδειγμα που κάνει ο εγκέφαλος για την εκτίμηση της σωματικής κατάστασης για παράδειγμα ή απαντήσεις που θεωρεί δεδομένες σε κάποια ερεθίσματα και για λόγους ταχύτητας και οικονομίας δεν έχει νόημα να γίνονται συνειδητές. Σε κάθε απόφαση φαίνεται να συμμετέχει όλο το ανθρώπινο σώμα από τις καθαρά βιολογικά του επίπεδα μέχρι τα πιο νεότερα, πολύπλοκα νευρωνικά κυκλώματα που αφορούν πρότυπα συμπεριφοράς για τις πιο διαφορετικές καταστάσεις των ανθρώπινων σχέσεων, με σκοπό το όφελος του οργανισμού έτσι όπως το αντιλαμβάνεται ο εγκέφαλος στη συγκεκριμένη περίπτωση, που λειτουργεί σαν μια υπολογιστική μηχανή των αναγκών του. Το σημαντικό εδώ είναι ότι τις περισσότερες φορές είναι τόσοι πολλοί οι αστάθμητοι, τυχαίοι παράγοντες που μπορούν να υπεισέλθουν ώστε να είναι δύσκολο έως αδύνατο να προβλεφθεί κάθε φορά η απάντηση σε ένα ερέθισμα του περιβάλλοντος. Ταυτόχρονα δείχνει ότι όπως και η διαδικασία της νόησης υπακούει και αυτή σε επιλεκτικές διαδικασίες, όπως εξάλλου και η ίδια η ζωή.

Η θέληση, η ελεύθερη βούληση δεν ασκείται σε ένα αιτιώδες κενό. Μια φιλοσοφική παράδοση θεωρούσε ότι για να είναι η επιλογή ελεύθερη πρέπει να είναι αναίτια, να ασκείται ανεξάρτητα από κάθε αιτιώδη επιρροή. Υπάρχει δηλαδή κάτι άλλο μέσα στον εγκέφαλο, μια ψυχή-πιλότος, κρυμμένη κάπου στον εγκέφαλο ή κάποιο “ανθρωπάριο”, homunculus όπως είχε ονομασθεί από κάποιους, που καθοδηγεί το άψυχο σώμα. Σε γενικές γραμμές αυτή είναι και η άποψη της θρησκείας, όπου η ψυχή-πιλότος αποφασίζει ελεύθερα και είναι υπόλογη για τις επιλογές της απέναντι στον θεό. Αν και αυτή η ελεύθερη όπως θεωρείται επιλογή είναι υπονομευμένη από τα ίδια τα δόγματα της θρησκείας, μιας και ο παντογνώστης θεός ξέρει εκ των προτέρων το τι απόφαση θα πάρει ο κάθε άνθρωπος αλλά και κάθε άλλο πλάσμα, άρα είναι όλα προκαθορισμένα. Εν πάση περιπτώσει όμως θεωρώντας ας πούμε έτσι τα πράγματα, ποιος κινεί τους μοχλούς στο μυαλό της ψυχής-πιλότου; Αν υπάρχει ένα τέτοιο ανεξάρτητο από τον εγκέφαλο πνεύμα, που δεν είναι ενταγμένο στη φύση και τις διαδικασίες της, θα έπρεπε να αρχίσουμε να ψάχνουμε και για το πώς παίρνει τις αποφάσεις αυτό το πνεύμα, κοκ. Οι επιλογές όμως γίνονται από τους εγκεφάλους και οι μόνες λογικές απαντήσεις μπορούν να δοθούν μέσα από την λογική της λειτουργίας του. Όλα δείχνουν ότι ο εγκέφαλος φαίνεται να μοιάζει με μια ορχήστρα χωρίς διευθυντή, όπου η μουσική δημιουργείται ταυτόχρονα από όλους μαζί τους μουσικούς συλλογικά, όπως πολύ ωραία έχει ειπωθεί.
Την λειτουργία της βούλησης πάνω σε αιτιακές σχέσεις θα μπορούσαμε να τη δούμε σε αντιστοιχία με ένα αιτιοκρατικό σύστημα που οδηγεί σε μη προβλέψιμες εξελίξεις. Ξέρουμε ότι υπάρχουν πολλά τέτοια συστήματα στα μαθηματικά. Ο R. Penrose ανέλυσε πολλά από αυτά και κάνει εκτεταμένη αναφορά στο "το μεγάλο, το μικρό και η ανθρώπινη νόηση"(εκδ. Κάτοπτρο). [Αν και στα μαθηματικά μπορούμε να μιλήσουμε για τέτοια συστήματα, στη φύση μάλλον ισχύει η έννοια της στατιστικής πιθανότητας και όχι του ντετερμινισμού, δηλαδή της αιτιοκρατίας με την κλασσική έννοια του όρου. Στους βιολογικούς οργανισμούς αλλά και γενικά στα περισσότερο ασταθή συστήματα, όπως έχει δείξει η θεωρία του χάους(ο Ilya Prigogine στο "τέλος της βεβαιότητας"), αυτό ισχύει σε μεγαλύτερο ακόμη βαθμό αλλά είναι δύσκολο να επεκταθούμε σ' αυτή τη συζήτηση].
Ας δούμε όμως μια άλλη πλευρά που αφορά την έννοια της ελεύθερης βούλησης. Υπάρχει η άποψη ότι αυτό που ονομάζουμε ελεύθερη βούληση είναι μια απλή αυταπάτη, όλες οι αποφάσεις παίρνονται ασυνείδητα και ο ρόλος της συνείδησης υπάρχει ουσιαστικά εκ των υστέρων που ενοποιεί τις διαφορετικές παραστάσεις δημιουργώντας μια ιστορία για την απόφαση που πάρθηκε. Μήπως δηλαδή οι αποφάσεις επιλέγονται ερήμην της συνείδησης και είμαστε απλά θεατές αυτής της διαδικασίας και δημιουργούμε μετά μια ιστορία για να περιγράψουμε αυτό που έγινε; Θα μπορούσαμε δηλαδή να πούμε ότι ο ρόλος της συνείδησης είναι ένας ρόλος απλά διερμηνέα, πράξεων που γίνονται σε ένα μεγάλο βαθμό ασυνείδητα; Αυτό είναι ένα ζήτημα που έχει κεντρική σημασία στη συζήτηση που γίνεται για το θέμα της βούλησης και όπως καταλαβαίνουμε αφορά και το αν το κάθε άτομο έχει ευθύνη των πράξεων του και με ποιο τρόπο έχει αυτή την ευθύνη.
Πράγματι όπως απέδειξε ο M. Gazzaniga με τα πειράματα του(έγινε αναφορά και σε προηγούμενη ανάρτηση για την ανάγκη δημιουργίας ιστοριών), ιδιαίτερο ρόλο σ’ αυτή τη διαδικασία φαίνεται να παίζουν περιοχές του αριστερού ημισφαιρίου του εγκεφάλου, το οποίο προσπαθεί να εντάξει τις διαφορετικές παραστάσεις σε μια ενιαία ιστορία, μια δυνατότητα που εμφανίσθηκε στον άνθρωπο και είναι πολύ ατελώς ανεπτυγμένη και στα κοντινότερα του θηλαστικά. (Αυτό που έκανε ο Gazzaniga ήταν να δίνει οπτικά ερεθίσματα, εικόνες, με τέτοιο τρόπο, απομονώνοντας τα οπτικά τους πεδία, ώστε να προσλαμβάνονται μόνο από το ένα εγκεφαλικό ημισφαίριο, το αριστερό ή το δεξιό, για να μελετήσει πως ερμήνευαν τα ερεθίσματα το κάθε ημισφαίριο, όντας απομονωμένο το ένα από το άλλο, σε άτομα με το κέντρο της γλώσσας στο αριστερό ημισφαίριο. Αυτό που διαπίστωσε ήταν ότι όταν οι εικόνες προσλαμβάνονταν μόνο στο δεξιό ημισφαίριο, δημιουργούσαν ανάλογα συναισθήματα, για παράδειγμα ανησυχία αν ήταν εικόνες που είχαν βία, αλλά δεν μπορούσαν να ερμηνευθούν, έμεναν ασύνδετες. Ένα ακαθόριστο αίσθημα ανησυχίας χωρίς εξήγηση. Επίσης απαντούσαν σε εντολές, πχ περπάτησε, αλλά όταν τους ρωτούσανε γιατί το κάνουν ή γιατί είναι ανήσυχοι, δεν μπορούσαν να το προσδιορίσουν και έδιναν μια άσχετη ερμηνεία. Το αριστερό ημισφαίριο στην προκειμένη περίπτωση, χωρίς να έχει υπ’ όψη του το συγκεκριμένο ερέθισμα που προκάλεσε την ανησυχία ή το γιατί σηκώθηκε και περπατάει, θεώρησε υποχρέωσή του να δώσει μια ερμηνεία γι’ αυτό που έβλεπε να γινόταν. Αντίθετα όταν τα ερεθίσματα προσλαμβάνονταν από το αριστερό ημισφαίριο, ερμηνεύονταν ή φτιαχνόταν μια ιστορία που να ενοποιεί διαφορετικές εικόνες ή ερεθίσματα.
Έτσι αυτό που προέκυψε από αυτά τα πειράματα, εκτός των άλλων, είναι ότι η δυνατότητα δημιουργίας ιστοριών, ενοποίησης των παραστάσεων σε ένα νόημα, βρίσκεται στο αριστερό ημισφαίριο).
Επίσης εδώ θα θυμίσουμε και κάποια πολύ γνωστά πειράματα που είχε κάνει ο Benjamin Limet που είχε δείξει ότι η συνείδηση καθυστερεί κατά μισό περίπου δευτερόλεπτο της πράξης, ένα πείραμα που από πολλούς θεωρήθηκε απόδειξη ότι η ονομαζόμενη ελεύθερη βούληση αποτελεί μια καθαρή αυταπάτη. Πράξη βέβαια σχετικά απλή που αφορούσε την κίνηση του χεριού στην εκτέλεση κάποιας εντολής.
Είναι γεγονός ότι πολλές αποφάσεις ή το μεγαλύτερο μέρος μιας απόφασης παίρνεται ασύνειδα και εμείς παρεμβαίνουμε σε ένα μικρό της μέρος. Αυτό γίνεται για λόγους οικονομίας, για να παίρνονται ταχύτερα οι αποφάσεις, να μη σπαταλά χρόνο ο εγκέφαλος σε πράγματα που έχει μάθει να τα θεωρεί ας πούμε δεδομένα και έχει διαμορφώσει αυτόματες απαντήσεις. Παρεμβαίνει συνειδητά εκεί που χρειάζεται διαφοροποίηση μέσα από τη διαδικασία του αυτοελέγχου, δηλαδή της δράσης του μετωπιαίου φλοιού πάνω σε κατώτερα φυλογενετικά κέντρα. Αυτό μπορεί να δώσει μια εξήγηση γιατί καθυστερεί σ' αυτές τις περιπτώσεις η συνείδηση της πράξης. Όπως επίσης θα μπορούσε να δοθεί η ερμηνεία για τα πειράματα του Limet, με το ότι υπάρχει η έμφυτη τάση της υπακοής σε μια θεωρούμενη αρχή ή της μίμησης για μια πράξη που δεν συνιστά κίνδυνο.
Φαίνεται δηλαδή ότι όταν υπάρχει ανάγκη για μια δράση και για αυτή να υπάρχουν αντιτιθέμενα προγράμματα δράσης που έρχονται σε σύγκρουση μεταξύ τους, δημιουργείται ίσως κάτι σαν συναγερμός που αναγκάζει τον εγκέφαλο εντείνοντας την προσοχή στο πρόβλημα να κάνει μεγαλύτερη επεξεργασία, συγκεντρώνοντας την προσοχή του, εγείροντας ουσιαστικά το ρόλο της συνείδησης. Μπορεί έτσι να βάλει βέτο σε μια απόφαση που έχει καταλήξει μέχρι εκείνη τη στιγμή ο εγκέφαλος ασύνειδα και έρχεται στην επιφάνεια, στη συνείδηση δηλαδή, για να εφαρμοσθεί και να γίνει καινούργια επεξεργασία εξετάζοντας περισσότερα δεδομένα. Αυτή είναι μια ικανότητα που την έχει αναπτύξει κυρίως ο άνθρωπος.
Γενικά είναι δύσκολο να δεχθούμε ότι οι αποφάσεις παίρνονται μόνο ασυνείδητα και ο ρόλος του αριστερού ημισφαιρίου είναι απλά και μόνο να φτιάχνει εκ των υστέρων μια ιστορία για να περιγράψει ή να δικαιολογήσει την απόφαση που πάρθηκε, αν και σε πολλές περιπτώσεις μπορεί να γίνεται μόνο αυτό. Είναι δύσκολο δηλαδή μόνο μ’ αυτό να δώσουμε εξήγηση στο πολύπλοκο φαινόμενο της σκέψης και της λήψης μιας απόφασης, η οποία μπορεί να αλλάξει, να την ξανασκεφτούμε ή να καταλήξουμε ότι τελικά δεν μπορούμε να πάρουμε απόφαση κλπ. Με τη δυνατότητα του αναστοχασμού που έχει ο άνθρωπος, με μηχανισμούς επανεισόδου, ξαναεπιδρά με κάποιο τρόπο στα αρχικά κυκλώματα δημιουργώντας καινούργιους λειτουργικούς βρόγχους ξανά και ξανά. Είναι μια διαδικασία που μπορεί να πάρει πολύ μεγάλη πολυπλοκότητα και θεωρητικά μπορεί να απομακρυνθεί πολύ από τις αρχικές αιτίες που την προκάλεσαν. Αυτό δίνει μεγάλη ευελιξία στην προσαρμογή, πολύ μεγαλύτερη για παράδειγμα από έναν ατελέστερο οργανισμό που έχει μάθει να αντιδρά με έναν ή με πολύ λίγους μόνο τρόπους απέναντι σε ένα ερέθισμα, ανεξάρτητα αν πολλές φορές οι συνθήκες διαφέρουν.

Στην κατανόηση της έννοιας της ελεύθερης βούλησης ήταν καθοριστικές οι απόψεις της P. Curchland, από το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Σαν Ντιέγκο, που υποστηρίζει ότι η ερμηνεία για αυτό που ονομάζουμε ελεύθερη βούληση βρίσκεται στην κατανόηση της νευροβιολογίας του αυτοελέγχου. Ο αυτοέλεγχος είναι μια έννοια που έχει εφαρμογή και στα ζώα κυρίως στα ανώτερα θηλαστικά αλλά περισσότερο και κυρίως στον άνθρωπο που έχει αναπτύξει σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό τις λειτουργίες του μετωπιαίου φλοιού, ασκώντας με αυτό τον τρόπο έλεγχο στις λειτουργίες που εκπορεύονται απο αρχαιότερα εξελικτικά κέντρα. Έχουμε ελάχιστο έλεγχο στις αυτόνομες ζωτικές λειτουργίες και πολύ μεγαλύτερο στη συμπεριφορά η οποία οργανώνεται από τον εγκεφαλικό φλοιό. Πολλές πλευρές του αυτοελέγχου παγιώνονται μέσα από τον μηχανισμό των εξαρτημένων αντανακλαστικών. Αυτός είναι ο μηχανισμός που επικρατεί στα ανώτερα θηλαστικά μαζί με τις κληρονομημένες συμπεριφορές. Στον άνθρωπο όλα αυτά παίρνουν έναν πιο πολύπλοκο χαρακτήρα, υπάρχει ένα πολύ μεγαλύτερο ρεπερτόριο επιλογών, λόγω της ανάπτυξης της νόησης και συνείδησης ανώτερης τάξης που έχει κατακτήσει. Η ρύθμιση αυτή γίνεται χρησιμοποιώντας την γνώση που έχει συσσωρευτεί και ωριμάζει με την ενηλικίωση και όσο αναπτύσσεται ο κάθε άνθρωπος. Πολλές φορές τα ένστικτα που πρέπει να ελεγχθούν είναι πολύ ισχυρά και πρέπει να καταβάλει μεγάλη προσπάθεια για να επιβάλει τον αυτοέλεγχο. Ο Οδυσσέας δέθηκε στο κατάρτι του πλοίου του για να αποφύγει τις σειρήνες, όπως αναφέρει για παράδειγμα. Ο μειωμένος αυτοέλεγχος και η υποδούλωση στα ένστικτα ουσιαστικά ακυρώνουν την έννοια της ελευθερίας της βούλησης. Είναι δύο πλευρές που ξεκινούνε σαν εχθροί που αντιμάχονται και πρέπει να συμφιλιωθούν ώστε να εξυπηρετούνται καλύτερα και οι δύο και για να υπάρχει ισορροπία. Τα ένστικτα είναι η πηγή που αναβλύζει η ζωή αλλά η ανάπτυξη της λογικής είναι αυτή που με τον αυτοέλεγχο θα βοηθήσει ώστε να μην οδηγηθεί ο οργανισμός στην αυτοκαταστροφή αλλά και θα δείξει πολύ περισσότερους δρόμους για την ανάπτυξή του.
Ο μειωμένος αυτοέλεγχος που συμβαίνει σε πολλές παθολογικές καταστάσεις, τα παιδιά όπου δεν έχουν αναπτυχθεί ακόμη οι λειτουργίες του μετωπιαίου φλοιού και ο έλεγχος που ασκούν, δίνουν μια εικόνα για το πώς επηρεάζεται η λήψη των αποφάσεων σ’ αυτές τις περιπτώσεις. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και με τους ανόητους.  Η σταδιακή ωρίμανση που γίνεται με την ηλικία στην περίπτωση των παιδιών, με την ανάπτυξη του μετωπιαίου φλοιού και τον αυτοέλεγχο, δείχνει και τη σταδιακή εμφάνιση αυτών των χαρακτηριστικών. Η λειτουργία των διαφόρων ταμπού από τις πρωτόγονες κοινωνίες ακόμη, λειτουργούσαν στην ίδια κατεύθυνση. Τα ταμπού ήταν κοινωνικές απαγορεύσεις, με πολύ σκληρές τιμωρίες σε περίπτωση παραβίασης τους, που ενσωματώθηκαν στην ατομική συνείδηση των μελών της κοινωνίας.


Με την παραπάνω έννοια η έννοια της ελευθερίας της βούλησης είναι σε μεγάλο σύμφυτη με την ανάπτυξη και ωρίμανση του μετωπιαίου φλοιού και των λειτουργιών του και την ουσιαστική ενηλικίωση του ατόμου, με την έννοια της αυξημένης αυτεπίγνωσης και του αυτοελέγχου, της ανεπτυγμένης κριτικής εκτίμησης των αλληλεπιδράσεών του με το περιβάλλον και όχι της άκριτης αποδοχής επιδράσεων όπως γίνεται στη διαδικασία της μάθησης συμπεριφορών κυρίως στα παιδιά, της εκτίμησης όσο το δυνατόν περισσότερων παραμέτρων στη λήψη μιας απόφασης ώστε αυτή να έχει περισσότερο αντικειμενικό χαρακτήρα και να μην αντανακλά στενά τις επιθυμίες μας, για να εξυπηρετηθούν πιο μακροπρόθεσμα τα συμφέροντα του εαυτού.
Η μεγαλύτερη δυνατή επεξεργασία των αποφάσεων, δηλαδή να παίρνονται όσο το δυνατόν περισσότερα δεδομένα υπ’ όψη στη λήψη μιας απόφασης, οδηγεί σε πιο επεξεργασμένες και κατά κανόνα πιο αποτελεσματικές αποφάσεις για το άτομο. Η υπολογιστική μηχανή των αναγκών του οργανισμού που ονομάζεται εγκέφαλος, γίνεται έτσι πιο αποτελεσματική. Δεν χρησιμοποιούν πάντα οι άνθρωποι όλες αυτές τις δυνατότητες. Τις περισσότερες φορές δρουν ενστικτωδώς χωρίς εμπεριστατωμένη εξέταση όλων των δεδομένων ή κάτω από το κράτος ισχυρών προκαταλήψεων που επίσης τους εμποδίζουν να σκεφθούν όλα τα δεδομένα. Η καλύτερη δυνατή χρησιμοποίηση όλου αυτού του μηχανισμού που έχουμε στη διάθεση μας, συμβαδίζει με την ανάπτυξη του εαυτού και το ξεδίπλωμα όλων των ικανοτήτων που δυνητικά υπάρχουν μέσα στον καθένα.
Το κάθε άτομο παρ΄ όλα τα κοινά χαρακτηριστικά του με τους άλλους ανθρώπους, είναι μια μοναδική οντότητα. Με ένα γίγνεσθαι σε μεγάλο βαθμό καθορισμένο γενετικά που έχει ανάγκη να ξεδιπλωθεί και να εκφραστεί, με τις δικές του ανάγκες και γι αυτό πρέπει να αποφασίζει με βάση αυτές τις ανάγκες. Κανένας άλλος όμως δεν μπορεί να λειτουργήσει εξ ονόματος του ή να ξέρει τις αποφάσεις που "πρέπει" να πάρει, γιατί κατ’ αρχήν αυτό είναι αδύνατο. Δεν αναφερόμαστε εδώ στα παιδιά τα οποία έχουν ανάγκη την καθοδήγηση των μεγαλύτερων, μαθαίνουν μέσα από την μίμηση προτύπων και για μεγάλο χρονικό διάστημα έχουν ανάγκη αυτή την καθοδήγηση, αν και στόχος αυτής της καθοδήγησης πρέπει να είναι η δημιουργία αυτόνομων και όχι εξαρτημένων προσωπικοτήτων. Όσο αναπτύσσει μια ώριμη προσωπικότητα, δηλαδή μια προσωπικότητα που έχει τη δική της αυτονομία, τόσο οι αποφάσεις του θα είναι πιο ελεύθερες, και θα ανταποκρίνονται καλύτερα στα μακροπρόθεσμα συμφέροντα του.
Θα λέγαμε ότι αυτό που ονομάζουμε ελεύθερη βούληση πηγάζει από την πολυπλοκότητα των σχέσεων που εμφανίζονται στις ανθρώπινες κοινωνίες, προϊόν των οποίων είναι και ο ίδιος ο άνθρωπος και η νόηση του. Εξ άλλου η γλώσσα και η εννοιολογική κατηγοριοποίηση που δημιουργούν τη συνείδηση ανώτερης τάξης και τη βούληση με τη μορφή που εμφανίζεται στον άνθρωπο, δημιουργήθηκαν στα πλαίσια της κοινωνικής συμβίωσης. Και οι κοινωνικές σχέσεις ενσωματώνονται στο γίγνεσθαι της ατομικής συνείδησης και του σχεδίου ανάπτυξης του εαυτού. Μπορούμε να συμβάλουμε στην ανάπτυξη της κοινωνίας και των κοινωνικών σχέσεων στην κατεύθυνση να εξυπηρετούν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τις ανάγκες ανάπτυξης του κάθε ατόμου ξεχωριστά και την αυτόνομη ανάπτυξη της προσωπικότητας, επειδή η ανάπτυξη της ανθρώπινης νόησης το κάνει αυτό δυνατό.
Με βάση τα παραπάνω μπορούμε να δούμε και το θέμα της ατομικής ευθύνης, επειδή εμπλέκεται με αυτό που ονομάζουμε ελεύθερη βούληση. Στις σχέσεις των ανθρώπων μεταξύ τους δεν θα μπορούσε να είναι διαφορετικά, να μην υπάρχει δηλαδή ατομική ευθύνη. Παρ’ όλο που αυτό που ονομάζουμε ελεύθερη βούληση προκύπτει με τον τρόπο που αναφέραμε. Εμείς οι ίδιοι είμαστε που μαζί με τους συνανθρώπους μας θεσπίζουμε σε μεγάλο βαθμό τους κανόνες που συγκροτούν τις κοινωνίες, και μπορούμε να τους αλλάζουμε προς το καλύτερο. Ακούγεται παράξενα αλλά τελικά έτσι είναι. Δεν είμαστε υπεύθυνοι για τις πράξεις που κάνουμε γιατί αυτές είναι αποτέλεσμα πάρα πολλών παραγόντων που διαμόρφωσαν την συγκρότηση του εαυτού μας και το πώς δημιουργήθηκαν τα πρότυπα συμπεριφοράς μας και κλπ. Και ταυτόχρονα είμαστε, με την έννοια ότι η ανάπτυξη της νόησης και της συνείδησης, δημιουργεί τις δυνατότητες της αυτοσυνειδησίας και του αυτοελέγχου.
Φαίνεται δηλαδή ότι από ένα ανώτερο επίπεδο νόησης που κατακτά ο άνθρωπος, μπορεί να επιδρά και να αναπροσανατολίζει τα πρότυπα συμπεριφοράς του, πάλι με κίνητρο την καλύτερη προσαρμογή του στο περιβάλλον και την κοινωνία, άρα και τις αποφάσεις που θα πάρει. Είναι δηλαδή ένας κύκλος αλληλεπιδράσεων με την κοινωνία, μέσα στον οποίον βρισκόμαστε, που μας διαμορφώνει και τον διαμορφώνουμε.
Η τιμωρία που επιβάλει η κοινωνία στους παραβάτες των νόμων, αν παραβλέψουμε τα θέματα που έχουν σχέση με το πόσο δίκαιοι ή όχι είναι οι νόμοι ή το αν εφαρμόζονται επιλεκτικά κλπ, έχει σχέση με τους κανόνες που θεσπίζει έτσι κι αλλιώς μια πολιτεία, κανόνες που σε μια δημοκρατική πολιτεία πρέπει να εκφράζουν την μεγαλύτερη δυνατή συναίνεση των πολιτών. Οι κανόνες αυτοί πρέπει να εκφράζουν και τα όρια της ατομικής δράσης που από στενά εγωιστικά συμφέροντα μπορεί να οδηγούν στη βλάβη των άλλων. Μ’ αυτή την έννοια οι κανόνες αυτοί και ο καθορισμός των ορίων, δρούνε και στην διαμόρφωση της ατομικής συνείδησης.
Από τη στιγμή που οι κοινωνικές σχέσεις ενσωματώνονται και επηρεάζουν το γίγνεσθαι της ατομικής συνείδησης, η ικανότητα μας να ακμάσουμε εξαρτάται και από την συμπεριφορά των άλλων. Από την εξελικτική οπτική γωνία οι αρετές πρέπει να αποτελούν όφελος και η εξαπάτηση να επιφέρει κόστος, επειδή τα άτομα αποδίδουν αξία στην κοινωνική τους ζωή και βάζουν όρια στις συμπεριφορές που απαιτούνται για να διατηρηθεί αυτή η αξία.
Ταυτόχρονα είναι και άμυνα της κοινωνίας απέναντι σε παραβάσεις των κανόνων της συμβίωσης. Αυτή η άμυνα όμως όσο ανεβαίνει το επίπεδο αυτοσυνειδησίας της κοινωνίας και των ατόμων, κατανοώντας το πολύπλοκο της λεγόμενης ατομικής ευθύνης, πρέπει να τείνει στο να παίρνει πιο γενναιόψυχο και εκπαιδευτικό χαρακτήρα. Είναι μέρος της πολιτισμικής εξέλιξης η εξεύρεση περισσότερο κατάλληλων και αποτελεσματικών τρόπων για τον περιορισμό της αντικοινωνικής συμπεριφοράς.
                                                                             Δ. ΠΕΤΡΙΔΗΣ



1 σχόλιο:

Ανώνυμος είπε...

Πολύ ωραία ανάλυση. Θυμίζω από την "Πολιτεία":

«Πλάσε λοιπόν μια εικόνα θηρίου πολύμορφου και με πολλά κεφάλια, που να έχει γύρω του κεφάλια ήμερων ζώων και άγριων θηρίων, που να έχει τη δυνατότητα να αλλάζει μορφή και να τα βγάζει από το σώμα του όλα αυτά».
«Πλάσε τώρα με τον νου σου άλλη μια εικόνα λιονταριού και μια ανθρώπου• και να είναι η πρώτη μεγαλύτερη από τις δύο άλλες, και μετά έρχεται κατά μέγεθος η δεύτερη».
«Πλάσε γύρω από αυτά και απ’ έξω μια εικόνα, αυτή ενός ανθρώπου, κατά τρόπο που γι’ αυτόν που δεν μπορεί να δει μέσα αλλά βλέπει μόνο το εξωτερικό επικάλυμμα, να φαίνεται ως ένα ζώο, δηλαδή άνθρωπος».
Και θέτει εύστοχα το δίλημμα με την προφανή απάντηση για τον ρόλο του διανοητικού κέντρου(μετωπιαίος φλοιός):
«Να πούμε λοιπόν τώρα σε αυτόν που λέει πως η αδικία ωφελεί τούτο τον άνθρωπο ενώ οι δίκαιες πράξεις δεν τον συμφέρουν, ότι δεν υποστηρίζει τίποτα άλλο, παρά πως τον συμφέρει, τρέφοντας καλά το πολύμορφο θηρίο, να κάνει ισχυρό και το λιοντάρι και όσα έχουν σχέση με το λιοντάρι, ενώ τον άνθρωπο τον αναγκάζει να πεθαίνει από την πείνα και τον καθιστά αδύναμο σε τέτοιο βαθμό, που να σέρνεται όπου τον οδηγεί καθένα από κείνα, και ούτε εξοικειώνει το ένα με το άλλο ούτε τα κάνει φίλους, αλλά τ’ αφήνει να δαγκώνονται και να κατασπαράζονται μεταξύ τους».
«Αντίθετα, με τη σειρά του, εκείνος που υποστηρίζει πως οι δίκαιες πράξεις ωφελούν, δεν λέει ότι πρέπει να ενεργούμε και να μιλάμε έτσι ώστε ο εσωτερικός εαυτός να κυριαρχήσει στον άνθρωπο και να επιτηρεί το πολυκέφαλο θηρίο, όπως ο γεωργός που τρέφει και τιθασεύει τα ήρεμα, ενώ τ’ άγρια τα εμποδίζει να φυτρώνουν, παίρνοντας για συμπαραστάτη του τη φυσική ισχύ του λιονταριού, και φροντίζοντας για όλα με την ίδια συμπάθεια, κι αφού τα συμφιλιώσει μεταξύ τους και μαζί του, έτσι τ’ αναθρέψει;»

Keep walking ...
SS