6.7.11

πως δρουν οι εθιστικες ουσιες


Σε προηγούμενες αναρτήσεις έγινε αναφορά στις λειτουργίες του αυτόνομου νευρικού συστήματος που βασίζεται σε δομές κοινές σε όλα τα θηλαστικά, για να ρυθμίζουν το status του σε κάθε στιγμή αλλά και τις βασικές αντιδράσεις στα περιβαλλοντικά ερεθίσματα. Ο υποθάλαμος, μια νευρική δομή στη βάση του εγκεφάλου, σε συνεργασία με τα θαλαμικά κέντρα, προσλαμβάνει τα αισθητικά ερεθίσματα από τις αισθητικές περιοχές του εγκεφάλου και τις περιοχές που έχουν σχέση με τη μνήμη και το συναίσθημα στον μεταιχμιακό ή θηλαστικό εγκέφαλο, τα προβάλλει στον προμετωπιαίο φλοιό και δημιουργείται με αυτόν τον τρόπο το γενικό ψυχικό συναίσθημα που μας χαρακτηρίζει κάθε στιγμή αλλά και προσδιορίζει την αντίδραση του οργανισμού στα διάφορα ερεθίσματα.
Βασικό ρόλο στον καθορισμό αυτών των αντιδράσεων παίζουν διάφορα κέντρα στον υποθάλαμο που έχουν σχέση με τις βασικές συναισθηματικές αντιδράσεις των θηλαστικών, την ευχαρίστηση, τον πόνο, τον φόβο και την τιμωρία, τη σεξουαλική διέγερση κλπ. (Για παράδειγμα σε θηλαστικά ζώα, ο άμεσος ερεθισμός με ηλεκτρόδια του περικοιλιακού πυρήνα προκαλεί αίσθημα φόβου, του μέσου κοιλιακού πυρήνα αίσθημα ηρεμίας ή ο ερεθισμός άλλων περιοχών προκαλεί αντίστοιχα αίσθημα βίαιης δράσης, σεξουαλικής διέγερσης κλπ).
Σε γενικές γραμμές θα μπορούσαμε να τα χωρίσουμε σε ερεθίσματα της ευχαρίστησης απο τη μια μεριά που είναι συνδεδεμένα με τη συνέχιση της ζωής και απο την άλλη του πόνου που είναι συνδεδεμένα με την απειλή της ζωής, οπότε και κινητοποιούνται αντίστοιχοι μηχανισμοί αποφυγής, υπεράσπισης απο τον κίνδυνο κλπ. Στον άνθρωπο
που έχει αναπτυχθεί ιδιαίτερα ο μετωπιαίος φλοιός που ασκεί έλεγχο στα κέντρα του μεταιχμιακού εγκεφάλου και αποτελεί την έδρα της λογικής σκέψης αλλά και των κοινωνικών επιταγών, όλα τα αισθήματα που δημιουργούνται πρωτογενώς, παίρνουν έναν πιο σύνθετο χαρακτήρα, φιλτράρονται απο όλο το απόθεμα εμπειρίας και μνήμης ώστε να γίνει αξιολόγησή τους και να εξυπηρετηθούν με αποτελεσματικότερο τρόπο τα συμφέροντα του οργανισμού.
Τα παραπάνω εξηγούν για ποιο λόγο για τα ευχάριστα συναισθήματα συνήθως λειτουργεί θετική παλίνδρομη ρύθμιση. Δηλαδή όταν κάτι μας ευχαριστεί θέλουμε κι άλλο, χωρίς άμεσους ανασταλτικούς μηχανισμούς, όπως πχ γίνεται με ερεθίσματα που προκαλούν πόνο.  Η αναστολή γίνεται πιο έμμεσα.
Σ’ αυτό το γεγονός στηρίζεται και μία πλευρά του ζητήματος της εξάρτησης από ουσίες που προκαλούν αίσθημα ευχαρίστησης και γι αυτό και εθισμό. Όσο ικανοποιούμε τους υποδοχείς αυτούς τόσο αυτοί αναπτύσσονται. Όταν δεν τους προσφέρουμε αυτό που θέλουν τότε αρχίζουν και διαμαρτύρονται και όσο πιο πολλοί είναι τόσο περισσότερο η διαμαρτυρία τους παίρνει επώδυνο χαρακτήρα. Όπως είναι διαφορετική και η ένταση της ευχαρίστησης που προκαλούν, οπότε μπορεί να γίνει επιλογή των ερεθισμάτων εκείνων που προκαλούν μεγαλύτερη ευχαρίστηση. Πειράματα με ποντίκια που τα είχαν συνδέσει με ηλεκτρόδια και ερεθίζανε μια συγκεκριμένη περιοχή του υποθαλάμου που προκαλούσε ευχαρίστηση και μπορούσαν πατώντας έναν μοχλό να συνεχίσουν τη διέγερση, ενώ δίπλα τους είχαν τροφή, συνέχιζαν να πατούν τον μοχλό για να συνεχισθεί ο ερεθισμός αγνοώντας τελείως την τροφή δίπλα τους, μέχρι που εξαντλούνταν από την πείνα αλλά συνέχιζαν να πατάνε τον μοχλό.
Αντίθετα στα αισθήματα του πόνου υπάρχουν άμεσοι μηχανισμοί αποφυγής ή συναγερμού των μηχανισμών άμυνας και αντιμετώπισης κινδύνων του οργανισμού και ανάλογα με την ένταση του πόνου που προκαλούν, προειδοποιούν και για το μέγεθος της απειλής.
Τα αισθήματα του πόνου και της ευχαρίστησης είναι καθοριστικά και για την μνήμη. Ουσιαστικά αυτός είναι ο ρόλος των συναισθημάτων. Να υπενθυμίζουν στον οργανισμό τι πρέπει να αποφεύγει και τι πρέπει να επιδιώκει. Γι αυτό και αυτά που μένουν περισσότερο στη μνήμη μας είναι αυτά που έχουν συνδεθεί με έντονα συναισθήματα.
Όσον αφορά τις αυτορρυθμίσεις που γίνονται, πρέπει να γίνει η εξής επισήμανση. Ο ανθρώπινος οργανισμός και όχι μόνο αυτός, όλοι οι οργανισμοί, δεν είναι κάποιοι τέλειοι οργανισμοί. Είναι αποτέλεσμα της εξέλιξης και συνεχίζουν να είναι σε εξέλιξη. Λειτουργούν δηλαδή με μαθημένες αντιδράσεις, από όλη την εξελικτική διαδικασία, στα ερεθίσματα του περιβάλλοντος. Πολλές από αυτές είναι ατελείς ή μπορεί και λανθασμένες ιδιαίτερα όταν δρουν σε διαφορετικές συνθήκες από εκείνες για τις οποίες επιλέχθηκαν. Για παράδειγμα η γλυκιά γεύση που είναι συνδυασμένη με την τροφή των καρπών με τους οποίους επιζούσε για εκατομμύρια χρόνια ο άνθρωπος και όχι μόνο αυτός, έμαθε να την αναζητεί, να την απολαμβάνει και να επιζητεί την επανάληψη.
Άλλες ουσίες μπλοκάρανε τους υποδοχείς του πόνου, ουσίες που παράγονται και μέσα μας, σε καταστάσεις στρες, όπως είναι τα ενδογενή οπιοειδή, αλλά βρίσκουμε και στη φύση και ασκούν ανάλογες δράσεις. Για να μεγιστοποιηθεί το αποτέλεσμα όταν γινόταν διέγερση των υποδοχέων που προκαλούν ευχαρίστηση, γινόταν ταυτόχρονα και αύξηση της έκφρασης τους, επιζητώντας δηλαδή και άλλη ικανοποίηση.
Η αρνητική παλίνδρομη ρύθμιση, δηλαδή η αναστολή, γίνεται πιο έμμεσα, όταν για άλλους λόγους υπάρξει κορεσμός ή μπλοκάρισμα από διαφορετικούς μηχανισμούς. Για παράδειγμα όταν τρώμε ένα νόστιμο φαγητό, -και το νόστιμο σημαίνει ότι διεγείρονται ιδιαίτερα κάποιοι υποδοχείς ευχαρίστησης στον εγκέφαλο, θέλουμε να φάμε και άλλο και μας σταματάει η διάταση του στομαχιού που δημιουργεί ένα αίσθημα κορεσμού. Το ότι δεν υπάρχει επαρκής παλίνδρομη ρύθμιση για τους μηχανισμούς της ευχαρίστησης, εξηγεί και γιατί στην σημερινή εποχή που έχουμε αφθονία αγαθών, θερμίδων, ουσιών που προκαλούν ευχαρίστηση, εύκολα φθάνουμε στην κατάχρηση προκαλώντας βλάβη στον εαυτό μας. Φταίει η εξέλιξη γι αυτό και οι μηχανισμοί που δημιούργησε. Σε αντίθεση με τους μηχανισμούς που σηματοδοτούν κίνδυνο όπου η αντίδραση εξελικτικά διαμορφώθηκε να είναι άμεση, ώστε άμεση να είναι και η προστασία της ζωής. Για παράδειγμα αν κάτι μας τραυματίσει θα αντιδράσουμε άμεσα ή σε μια χαλασμένη τροφή κλπ.
Στον άνθρωπο ο κύριος μηχανισμός για την αυτορρύθμιση στα ερεθίσματα που προκαλούν ευχαρίστηση ώστε να αποφευχθεί η κατάχρηση, είναι οι λειτουργίες του μετωπιαίου φλοιού, δηλαδή η λογική, η γνώση που έχουμε για τους κινδύνους, ώστε να αποφύγουμε ή να χειριστούμε με μέτρο αποδεκτό για τον οργανισμό την μία ή την άλλη κατάσταση. Είναι όμως ένας μηχανισμός που δρα πιο έμμεσα και για αυτό δεν είναι το ίδιο αποτελεσματικός. Η γνώση είναι επίσης αυτή που μπορεί να μεγιστοποιήσει ή να κάνει διαρκέστερη την ευχαρίστηση, όπως και να ελαχιστοποιήσει τις όποιες αρνητικές συνέπειες.

Σε αυτές που ονομάζουμε εθιστικές ουσίες ο μηχανισμός δράσης είναι περίπου παρόμοιος με οτιδήποτε μας προκαλεί ευχαρίστηση. Διαφέρει ο βαθμός του εθισμού όπως και η τοξική τους δράση που σε πολλές από αυτές είναι ιδιαίτερα μεγάλη. Όπως διαφέρει και ο βαθμός αναγνώρισης απο τον οργανισμό του χειρισμού τους. Δηλαδή παρ' όλο που και η τροφή είναι μια μορφή εθισμού, απαραίτητα ωφέλιμου(αν δεν είχαμε δημιουργήσει αυτόν τον εθισμό δεν θα ζούσαμε), υπάρχει συσσωρευμένη γνώση πάρα πολλών αιώνων για τον χειρισμό της. Δεν είναι το ίδιο δηλαδή με τις εθιστικές όπως ονομάζουμε ουσίες, που η βλάβη τους, ορισμένων από αυτές, είναι απείρως μεγαλύτερη απο το όποιο πρόσκαιρο όφελος ή αίσθημα ευχαρίστησης που μπορεί να προσφέρουν, όπως δεν υπάρχει και επαρκής γνώση χειρισμού τους. Όπως δεν είναι και ίδιος ο βαθμός εθισμού ή βλάβης που προκαλούν. Για τις ήπιες από αυτές, όπως για παράδειγμα η μέτρια χρήση αλκοόλ, επί αιώνες δρουν ανακουφιστικά ή χαλαρωτικά και με αυτή την έννοια μπορεί να προκαλούν περισσότερο όφελος από ότι βλάβη. Ή για τη χρήση ελαφρά διεγερτικών ουσιών όπως ο καφές ή το τσάι που σε μικρές δόσεις έχουν και αντιοξειδωτικές δράσεις και περισσότερο ωφέλησαν παρά έβλαψαν την ανθρωπότητα. Οι άνθρωποι πάντα βρίσκανε καταφύγιο σε ουσίες που προσφέρουν ανακούφιση και χαλάρωση ή που τους βοηθούν στην εγρήγορση.
Η αναφορά γίνεται περισσότερο  στο μηχανισμό δράσης, που παρ' όλο που υπάρχουν ποσοτικές περισσότερο διαφορές, είναι περίπου παρόμοιος. Με αυτές τις ουσίες-αλκοόλ, νικοτίνη, οπιοειδή, διεγερτικές ουσίες κτλ-γίνεται με κάποιο τρόπο το εξής. Αυτές δρουν πάνω σε κάποιους υποδοχείς στα εγκεφαλικά κέντρα που αναφέραμε, που προκαλούν αντίστοιχα αισθήματα ευχαρίστησης, χαλάρωσης ή αυξημένης διέγερσης κλπ. Οι υποδοχείς αυτοί όταν ικανοποιούνται πολλαπλασιάζονται, πάντα βέβαια μέχρι κάποιου σημείου. Όσο πιο εθιστική είναι μια ουσία τόσο μεγαλύτερο πολλαπλασιασμό των αντίστοιχων υποδοχέων κάνει. Έχω κάνει ξανά αναφορά σε ένα παράδειγμα που μου είπε ένας φίλος μου ψυχίατρος, αλλά επειδή μου αρέσει το ξαναλέω. Είναι όπως κάποιος ταΐζει κάποια σκυλιά. Τότε θα μαζευτούν και άλλα σκυλιά και θα ζητάνε τροφή. Στο τέλος θα μαζευτούν όλα τα αδέσποτα της γειτονιάς. Αν μια μέρα δεν τα ταΐσεις θα αρχίσουν να γαβγίζουν μέχρι να τους δώσεις τροφή. Είναι το σύνδρομο στέρησης. Ανάλογα με το πόσοι υποδοχείς αναπτύσσονται και πόσο επίμονα γαβγίζουν, εξαρτάται και η εθιστικότητα της μιας ή της άλλης ουσίας. Για παράδειγμα η καφεΐνη δημιουργεί μια πολύ ήπια στέρηση. Σε αντίθεση με το αλκοόλ ή τα οπιούχα που κάνουν πολύ ισχυρή(φαίνεται ότι αυτά που συνδυάζουν καταστολή του πόνου μαζί με αίσθημα ευχαρίστησης και χαλάρωσης, είναι αυτά που κάνουν την ισχυρότερη εξάρτηση, ειδικά σε άτομα που το έχουν αυτό ανάγκη, δηλαδή "πονάνε" για διάφορους λόγους –σωματικούς ή κυρίως ψυχικούς-και έχουν γι αυτό το λόγο ανάγκη ανακούφισης και χαλάρωσης. Τα διεγερτικά, ακόμη και τα πιο ισχυρά, αμφεταμίνες, κοκαΐνη κτλ, εξυπηρετούν ανάγκες "αύξησης", ενίσχυσης του εαυτού, είτε για να ανταποκριθεί σε αυξημένες απαιτήσεις είτε γιατί έτσι θα φανεί ισχυρότερος.

Στον άνθρωπο οι μηχανισμοί ελέγχου και ρύθμισης, για τους λόγους που αναφέρθηκαν παραπάνω, βρίσκονται κυρίως εκτός του μεταιχμιακού εγκεφάλου, στον μετωπιαίο φλοιό που έχει αναπτύξει την γνώση αλλά και την βούληση ώστε να μπορεί να επιβάλλει τον έλεγχο στα εξελικτικά αρχαιότερα κέντρα του μεταιχμιακού ή θηλαστικού εγκεφάλου. Που μπορεί και αξιολογεί τις καταστάσεις(το όφελος και τις δυνητικές βλάβες) ώστε να προσφέρει το πιο μακροπρόθεσμο όφελος για τον οργανισμό. Η ανάπτυξη της γνώσης σαν αυτογνωσίας μπορεί να εντοπίσει τις αιτίες για τις οποίες έχουμε ανάγκη να καταφεύγουμε στην κατάχρηση ευφορικών ουσιών, αν πρόκειται για μαθημένη συμπεριφορά, από συνήθεια δηλαδή ή αν σηματοδοτεί μια άλλη βαθύτερη ανάγκη του εαυτού. Η ανάπτυξη της βούλησης και της θέλησης σηματοδοτεί έναν ώριμο εαυτό που μπορεί να επιλέγει και να δρα με βάση την γνώση που έχει, επιβάλλοντας τον έλεγχο σε παρορμήσεις αξιολογώντας την βλάβη που μπορούν να προκαλέσουν. Στα παιδιά που δεν έχει αναπτυχθεί ο έλεγχος του μετωπιαίου φλοιού στον υπόλοιπο εγκέφαλο υπάρχει το ακαταλόγιστο. Το ίδιο και σε παθολογικές καταστάσεις που παραβλάπτεται ο έλεγχος του μετωπιαίου φλοιού.
 Τα ένστικτα και η γνώση δεν είναι αντίπαλοι, αντίθετα πρέπει να βρεθούν σε αρμονία ώστε ο εαυτός να νοιώθει κύριος του εαυτού του. Αλλιώς είμαστε δούλοι τυφλών δυνάμεων και τα συναισθήματα χωρίς την γνώση είναι οι χειρότεροι τύραννοι.
                                                                                                                      Δ. ΠΕΤΡΙΔΗΣ


δεν είναι το ίδιο όλες οι εθιστικές ουσίες..

Δεν υπάρχουν σχόλια: