7.4.11

το ταμπου. ο τοτεμισμος

Συνεχίζοντας την αναφορά στα πρώτα βήματα του homo και σε συνέχεια των αναρτήσεων για τον ανιμισμό και τον σαμανισμό, θα γίνει αναφορά στα ταμπού και τον τοτεμισμό.

Τα ταμπού.
Τα ταμπού αποτελούν απαγορεύσεις που αφορούσαν την τροφή, τις σεξουαλικές και τις κοινωνικές πράξεις που θεωρούσαν ότι έβλαπταν τα άτομα ή την συνοχή της ομάδας. Αφορούν την παγίωση συμπεριφορών που έχουν σχέση με τη συγκρότηση των πρώτων κοινωνιών. Και επειδή κάθε τι κακό έκρυβε ένα κακό πνεύμα, τα ταμπού ταυτίστηκαν με το βέβηλο, τα κακά πνεύματα, που έπρεπε να αποφεύγονται, σε αντίθεση με το ιερό που ένωνε την ομάδα και κέντρο του ήταν το τοτέμ ή το πνεύμα που προστάτευε τη φυλή. Ήταν ο πρώτος διαχωρισμός ανάμεσα στο ιερό και το βέβηλο.
 Ο St. Pinker κάνει μια αναλογία των ταμπού με τη λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος. Όπως δηλαδή ο οργανισμός φτιάχνει αντισώματα ενάντια σε απειλητικούς για τον οργανισμό μικροοργανισμούς, έτσι και η ομάδα απαγορεύει ιδέες, πράξεις, που μπορεί να αποβούν καταστροφικές. Η συνοχή της ομάδας από ένα σημείο και μετά, κυρίως με τη δημιουργία των φατριών και του γένους, απαιτούσε και την υποταγή στον αρχηγό, οπότε τα ταμπού αφορούσαν και την προστασία του αρχηγού και άρα της συνοχής της ομάδας με αυτό τον τρόπο.
Για τον Φρόιντ σημαντικότερος παράγοντας στη διαμόρφωση των διαφόρων ταμπού είναι η προστασία του αρχηγού. Τα δύο καθολικά ταμπού που θεωρεί ότι ισχύουν σε όλες τις κοινωνίες είναι αυτά της αιμομιξίας και της πατροκτονίας που αποτέλεσαν και τη βάση των κοινωνιών και την καθιέρωση της φατρίας και της ιεραρχίας της. Αυτά τα δύο ταμπού εμφανίζονται και παίρνουν καθολικό χαρακτήρα με την εμφάνιση του συστήματος των γενεών και της ιεραρχίας που το συνόδευσε.
Υπάρχουν όμως και σήμερα φυλές που δεν έχουν αρχηγούς
αλλά έχουν ταμπού για τροφές, τις σεξουαλικές σχέσεις, τις σχέσεις προς τους νεκρούς. Με την εμφάνιση του συστήματος των γενεών, όπου έχουμε τη δημιουργία μεγαλύτερων κοινωνικών ομάδων ο ρόλος του αρχηγού πρέπει να υποστηριχθεί ισχυρά, οπότε περιβάλλεται με ισχυρότατα ταμπού.
Τα ταμπού είχαν σχέση και με την διαχείριση των πόρων, του κυνηγιού και της αλιείας, ώστε να μην εξαντλούνται. Γύρω από αυτό υπήρχαν αυστηροί περιορισμοί, οι οποίοι προστατεύονταν από τους σαμάνους ιερείς.
Τα ταμπού πήραν συγκεκριμένη μορφή με την ανάπτυξη των ανιμιστικών αντιλήψεων και την ύπαρξη καλών και κακών πνευμάτων μέσα στα πράγματα, τις τροφές κτλ. Κατά τον Durkheim, με τον διαχωρισμό αυτόν που γίνεται του βέβηλου από το ιερό, αποτελούν τις βάσεις πάνω στις οποίες αναπτύχθηκαν οι θρησκείες, χωρίς βέβαια να αποτελούν ακόμη θρησκεία.
Όποιος παραβίαζε ένα ταμπού, γινόταν ο ίδιος ταμπού για τα άλλα μέλη της φατρίας, επειδή αποτελούσε παράδειγμα που έπρεπε να αποφευχθεί, να παραβιάσουν δηλαδή και άλλοι τα ταμπού.
Τα ταμπού επεκτάθηκαν σε πάρα πολλούς τομείς, ανάλογα και με τις μυθολογικές αντιλήψεις που είχαν αναπτυχθεί για τους νεκρούς, τις σχέσεις τους με τους ζωντανούς, τον ρόλο των αρχηγών κτλ. Έτσι διαφέρουν από φυλή σε φυλή, παραμένοντας όμως κάποια βασικά που είναι καθολικά. Με διαφορετικές μορφές, ανάλογα και με τις κοινωνικές εξελίξεις, συνεχίζουν να παραμένουν και σήμερα. Η ορθολογικοποίηση κάνει συνειδητές αυτές τις απαγορεύσεις που είναι αναγκαίες για τη λειτουργία της κοινωνίας, αφαιρώντας το μυθολογικό περιεχόμενο ή εγκαταλείποντας αυτές που δεν έχουν νόημα.

Τοτεμισμός

Αντίθετα με το ταμπού που ήταν το βέβηλο που πρέπει να αποφεύγεται, το τοτέμ ταυτίζεται με το ιερό που προστατεύει το γένος, τη φυλή και ταυτόχρονα τα αντιπροσωπεύει, ταυτίζεται μαζί τους και στο οποίο τοτέμ πρέπει να υπακούουν.
Είναι απόρροια των ανιμιστικών ιδεών αλλά και της ανάγκης συσπείρωσης του γένους, της φυλής μέσα από τις ιστορίες για την καταγωγή της και το πεπρωμένο της. (Η λέξη τοτέμ που προέρχεται από ινδιάνικες φυλές του Καναδά και σημαίνει «το γένος του» αλλά σαν αντίληψη και λειτουργία, με διαφορετικά ονόματα, ήταν γενικευμένη στα πλαίσια των ανιμιστικών αντιλήψεων).
Συμβολίζουν διάφορα ζώα ή και φυτά. Η επιβίωση της ομάδας εξαρτιόταν από κάποια ζώα, τα οποία έπρεπε να εξευμενίσουν το πνεύμα τους ώστε αυτά να δέχονται για παράδειγμα να τρώγονται από τους ανθρώπους και μην τους εκδικούνται. Ή αποτελούσαν ζώα τα οποία θαύμαζαν για τη δύναμη τους και θα ήθελαν να τους μοιάσουν ή καλούσαν το πνεύμα τους να τους βοηθήσει. Με την ανάπτυξη του συστήματος των ανιμιστικών αντιλήψεων, ιερό χαρακτήρα πήραν και τα δένδρα, ιδιαίτερα ορισμένα από αυτά, που συμβολίζουν τη σύνδεση με τους τρεις κόσμους, τον κάτω κόσμο που είναι ο κόσμος των νεκρών που τον αγγίζουν με τις ρίζες τους, τη γη όπου ζούνε και τον ουρανό που κατοικεί το θείο, προς τον οποίον ανεβαίνουν. Ο αριθμός 3 ήταν ο πρώτος ιερός αριθμός, που αντιπροσώπευε τα τρία επίπεδα της φύσης. Ταυτόχρονα δείχνουν την συνεχή αναγέννηση της ζωής. Τα ιερά δένδρα καταλαμβάνουν εξέχουσα θέση στους μύθους όλων των λαών. Η βελανιδιά, ένα δέντρο που το χτυπάει συχνά ο κεραυνός, θεωρήθηκε ιερό δέντρο επειδή έχει την προτίμηση των θεών.
Μέχρι πρόσφατα οι θυρεοί μεγάλων αριστοκρατικών οίκων, συμβόλιζαν διάφορα ζώα. Το σύμβολο της Ρωμαϊκής εξουσίας ήταν ο αετός. (στη συνέχεια κρατικές οργανώσεις που θεωρούσαν τον εαυτό τους συνέχεια της, όπως η  Γερμανία για παράδειγμα αλλά και η Ρωσία σαν συνέχεια της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, υιοθέτησαν το ίδιο σύμβολο τον αετό). Στην αρχαιότητα ο κεντρικός στύλος που στήριζε την σκεπή στην κατοικία ήταν διακοσμημένος με διάφορα παρόμοια σύμβολα.

Το τοτέμ συμβολίζοντας το ιερό, έγινε η μυθολογική αντανάκλαση της ίδιας της φυλής, την οποίαν το τοτέμ εξέφραζε και εκπροσωπούσε. Ο Durkheim θεώρησε το τοτέμ την πρώτη μορφή θρησκείας, με την έννοια ότι έγινε μια συσπείρωση της κοινότητας γύρω από αυτό που θεωρούνταν ιερό. Ο Durkheim γενικά θεώρησε τη θρησκεία σαν κοινωνικό φαινόμενο, σαν ένα τρόπο να ενισχύσει τη συνοχή της γύρω από αυτό που θεωρούνταν ιερό. Ότι δηλαδή ο θεός είναι η μυθοποιημένη έκφραση της ίδιας της κοινωνίας, η οποία εκφράζεται μέσα από το τοτέμ. Εξ άλλου οι θεοί που δημιουργήθηκαν αργότερα ήταν θεοί της κοινότητας, της φυλής, της πόλης. Το μέλος της φυλής είχε ταυτισμένο τον εαυτό του με το πεπρωμένο της φυλής, εντάσσοντας τον στην ιστορία της. Το τοτέμ συμπύκνωνε αυτό στο οποίο έπρεπε να υπακούουν, που έπαιρνε ιερό χαρακτήρα και γι αυτό ήταν απαραβίαστο. Είναι σαν το υπερεγώ που ελέγχει τις πράξεις μας, όπως το παιδί υπακούει στις εντολές των γονιών του ή το μέλος της ομάδας, της φατρίας, στις εντολές της.
Ο Eliade με βάση αυτό τον αρχικό διαχωρισμό σε ιερό και βέβηλο, θεωρεί ότι ο άνθρωπος ζούσε με βάση αυτό τον διαχωρισμό και προσπαθούσε να ζει στο χώρο του ιερού. Ο άνθρωπος ταυτίζει τον εαυτό του με το ιερό για να δώσει νόημα στην ύπαρξη του, συνδέοντας την με το πεπρωμένο της ομάδας και κατ’ επέκταση με το ιερό με το οποίο είναι ταυτισμένη η ομάδα. Το ιερό έχει ένα κέντρο από το οποίο εκπορεύεται και αυτό είναι το κέντρο του κόσμου. Από κει εκπορεύονται οι λειτουργίες της φυλής.
Αργότερα οι ναοί είχαν παρόμοιες λειτουργίες. Η πόρτα του ναού είναι αυτή που διαχωρίζει το ιερό από τον έξω κόσμο. Ο κόσμος αποκτά τρία επίπεδα. Το ένα είναι η γη όπου ζει, το άλλο είναι ο ουρανός που κατοικεί το θείο και το τρίτο είναι ο κάτω κόσμος που είναι ο κόσμος των νεκρών. Ιερές τοποθεσίες γίνονται τα βουνά επειδή πάνε προς τον ουρανό. Γι αυτό και οι ιεροί τόποι κατ΄ αρχήν είναι τα όρη. Οι ναοί χτίζονται κατ’ απομίμηση των βουνών. Στην Βαβυλώνα, η Βαβέλ και τα ζιγκουράτ είναι απομιμήσεις βουνών. Το ίδιο και οι πυραμίδες στην Αίγυπτο. Οι τεράστιοι ναοί που τους συναντάμε κυρίως στις δεσποτικές κοινωνίες, είχαν και σαν σκοπό να εμπνέουν την ασημαντότητα του απλού υπηκόου μπροστά στον θεό και την εξουσία γενικά.
Ο άνθρωπος κατανοεί τον κόσμο με κέντρο το ιερό κατά την κλιμάκωση ιερό, πόλη, χώρα. Έτσι ο ναός του Σολομώντα είναι το κέντρο του κόσμου, γύρω του ήταν η Ιερουσαλήμ και γύρω από την Ιερουσαλήμ κατοικούσε ο λαός του Ισραήλ. Έξω από κει ήταν το χάος. Με ένα ανάλογο τρόπο και οι Δελφοί είναι το κέντρο του κόσμου.

Για τον Φρόιντ το ζώο τοτέμ είναι υποκατάστατο του πατέρα. Αυτό εξηγεί την αμφισημία, ότι από τη μία πλευρά απαγορευόταν να σκοτώσουν το ζώο τοτέμ και από την άλλη το έτρωγαν σε τελετουργικές θυσίες.
Ο Levi Strauss θέλοντας να εξηγήσει τον τρόπο σκέψης και τους συμβολισμούς του τοτεμισμού και του ανιμισμού, θεωρεί ότι οι πρωτόγονοι έχουν εξίσου εκλεπτυσμένη σκέψη με εμάς απλώς χρησιμοποιούν διαφορετικό σύστημα σημειογραφίας. Η ανάπτυξη της γλώσσας αποτελεί ουσιαστικό και απολύτως απαραίτητο στοιχείο της διαδικασίας την οποία καλούμε σκέψη, αφού είναι απαραίτητο να ταξινομήσει το περιβάλλον μας σε κατηγορίες και στη συνέχεια να αναπαραστήσει τις κατηγορίες αυτές με σύμβολα δηλαδή τις λέξεις προκειμένου να είμαστε σε θέση να σκεφτούμε. Οδηγεί δηλαδή στην αφαίρεση και τη σκέψη με έννοιες. Για τον Levi Strauss ο πρωτόγονος άνθρωπος, προτού δημιουργήσει οποιουδήποτε τύπου γραφή ή και προτού αναπτύξει την ομιλούμενη γλώσσα σε βαθμό που να μπορεί να χρησιμοποιηθεί σαν εκλεπτυσμένο εργαλείο της λογικής, χρησιμοποιούσε σαν εργαλεία σκέψης πράγματα, μορφοεικόνες, που υπήρχαν εκεί έξω.
                                                  
                                                                              Δ. ΠΕΤΡΙΔΗΣ


Δεν υπάρχουν σχόλια: