26.11.11

Ο ΖΟΛΑ ΚΑΙ Ο ΝΑΤΟΥΡΑΛΙΣΜΟΣ

Εντουάρ Μανέ. Νανά (1877). Ο Εd. Manet
(1832-1883)ήταν φίλος του Ζολά. Ο πίνακας 
είχε θεωρηθεί απρεπής και κατέβηκε από
την έκθεση Salon στο Παρίσι που είχε εκτεθεί.
Εξ άλλου η γυναίκα που χρησιμοποιήθηκε
ως μοντέλο, η Henriette Hauser, εκείνη την περίοδο
είχε σχέση με έναν ισχυρό πρίγκηπα που ενοχλήθηκε.
Ο πίνακας βρίσκεται στο Hamburger Kunsthalle,
στο Αμβούργο.
Σχολιάζει ο Θανάσης Μπαντές
Η Νανά του Ζολά θεωρείται παγκόσμιο λογοτεχνικό σύμβολο του νατουραλισμού. Ο Ζολά εξοργισμένος από τον υποκριτικό καθωσπρεπισμό της παρισινής πλουτοκρατίας παρουσιάζει το 1880 τη Νανά αφήνοντας εμβρόντητο το γαλλικό κοινό. Υπήρξαν αντιδράσεις κι επευφημίες, επικρίσεις και ύμνοι, λίβελοι κι αποθεωτικές κριτικές, με δυο λόγια το θέμα πήρε θεόρατες διαστάσεις. Ο Φλωμπέρ διάβασε καθηλωμένος το βιβλίο σε μια μέρα και πήρε δημόσια θέση αποκαλώντας το έργο αριστούργημα και τοποθετώντας το Ζολά στο πάνθεον των αθανάτων. Η Νανά δεν είναι απλώς μια πόρνη των παρισινών σαλονιών που επιβιώνει με την ανηθικότητά της αλλά ένας αμείλικτος καθρέφτης της μεγαλοαστικής τάξης και της παραδοσιακής αριστοκρατίας που παρακμάζουν ηθικά και ιδεολογικά. Είναι η μοιραία fame fatale που βρίσκει και τα κάνει καθώς τρέφεται από το λίπασμα του ξεπεσμού και της σαπίλας της πλουτοκρατίας. Είναι ο απαγορευμένος καρπός που ανθίζει μέσα στην κοινωνική κοπριά. Ο Ζολά δεν περιορίζεται μόνο στη Νανά αλλά καταδεικνύει έναν ολόκληρο στρατό από πόρνες πολυτελείας που φωλιάζουν σε όλα τα μεγαλοαστικά και καλλιτεχνικά στέκια κάνοντας περιουσίες και κερδίζοντας σεβασμό και κοινωνική καταξίωση. Σχεδόν κανένας ήρωας δεν είναι θετικός. Οι άντρες λειτουργούν ως αρπακτικά του κέρδους,
πάντα έτοιμοι να το κατασπαταλήσουν με τις πόρνες. Οι γυναίκες παρουσιάζονται σεξουαλικά ακόλαστες κι αυτές που δεν εκδίδονται, γιατί έχουν δεδομένο οικογενειακό πλούτο, είναι τουλάχιστο κακόψυχες κι επίβουλες. Οι μοναδικοί ήρωες με ευαισθησία, ο κόμης Μυφά και ο μικρός Ζιζής συντρίβονται. Ο Ζολά παρουσιάζει ένα πορτρέτο κοινωνίας που ο αμοραλισμός και η σεξουαλικότητα είναι τα μόνα ασφαλή στοιχεία για να επιβιώσει κανείς. Η φιλία, η εμπιστοσύνη, ο γνήσιος έρωτας, η αμοιβαιότητα, η αλληλεγγύη εκλαμβάνονται περισσότερο ως αδυναμίες. Ακόμα και η ίδια η Νανά όταν γνωρίζει τον αληθινό έρωτα ξεπέφτει και συντρίβεται. Καταξιωμένη ηθοποιός εκδίδεται στραγγίζοντας κάθε ευκαιρία, από επαγγελματική διευκόλυνση μέχρι καθαρό χρήμα, κι ο άντρας της παίζει το ρόλο του διαμεσολαβητή – νταβατζή. Κυρίες της αριστοκρατίας κατασπαταλούν τον οικογενειακό πλούτο αναζητώντας εφήμερους έρωτες ή επιδίδονται σε ομοφυλοφιλικά όργια. Η οικογένεια έχει καταρρακωθεί. Κάθε καθωσπρέπει κύριος συντηρεί πόρνες και απ’ αυτό αποκτά μεγαλύτερο κοινωνικό κύρος. Όλες οι σχέσεις είναι εφήμερες κι εξυπηρετούν συμφέρον. Κάθε σελίδα καταδεικνύει την παρακμή και την άρρωστημένη σεξουαλικότητα. Το σεξ παρουσιάζεται περισσότερο ως στοιχείο επιβολής και λανθάνουσας εξουσίας παρά ως ερωτική συνθήκη. Για τις πόρνες είναι εργαλείο για να απομυζήσουν τα θύματά τους και για τους άντρες ακόλαστο βίτσιο που τους οδηγεί στην καταστροφή ή ενίοτε πράξη που προσδίδει καταξίωση. Η Νανά δεν είναι ούτε καταγγελία, ούτε χλευασμός της άρχουσας τάσης, είναι η απόλυτη απογύμνωση της νοσηρότητάς της. Η μοναδική κάθαρση αυτής της κοινωνίας είναι μόνο ο καταποντισμός της κι ίσως αυτό να υπονοεί ο Ζολά με το θάνατο της Νανάς και τον επερχόμενο πόλεμο με το Βίσμαρκ.
Emile Zola(1840-1902)
Από αυτή την άποψη ο νατουραλισμός, ως λογοτεχνικό ρεύμα, εξυψώνεται αφού όχι μόνο δεν υπάρχει κανένα στοιχείο ωραιοποίησης, πόσο μάλλον εξιδανίκευσης, αλλά αντιθέτως δεν αφήνει ούτε ένα περιθώριο ελπίδας, ούτε την ελάχιστη χαραμάδα. Ο Ζολά μέσα από το οδοιπορικό της Νανάς, πέρα από τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα, καταδεικνύει και τις κατώτερες ζώνες της πορνείας του πεζοδρομίου με συγκλονιστικές περιγραφές. Το καθημερινό ξύλο, η εκπόρνευση για ένα πιάτο φαΐ, το κυνήγι της αστυνομίας, το βρωμερά καταγώγια – πιάτσες μπορούν να περιγραφούν μόνο με μια λέξη: ασφυξία. Ο Ζολά δεν κριτικάρει, ισοπεδώνει. Το κείμενο δεν δείχνει οργή αλλά εμετική απέχθεια. Ο αναγνώστης βρίσκεται μπροστά σε μια εκφυλισμένη, εκμαυλισμένη, στραγγαλιστική ατμόσφαιρα, σε μια διαφθορά που εξαπλώνεται σε όλες τις κοινωνικές τάξεις και την αστυνομία. Ήταν πραγματική βόμβα στην παρισινή κοινωνία κι έτσι εξηγείται κι σάλος που προκάλεσε. Όμως πράγματι είναι όλα τόσο ρεαλιστικά; Δεν υπάρχει καμία υπερβολή; Δεν υπάρχει υπερβολή στους χαρακτήρες όταν όλοι είναι αντιπρότυπα και προβάλλονται μόνο για να καταδείξουν τη διαφθορά τους ή να κερδίσουν τον οίκτο αφού καταστρέφονται από την ακόρεστη λαγνεία τους; Όλοι οι άντρες πλουτοκράτες από τη μια είναι αετονύχηδες και πατάν επί πτωμάτων για να πλουτίσουν κι από την άλλη είναι τόσο ευάλωτοι μπροστά στην αιθέρια Νανά που στερούνται κάθε λογικής και συμπεριφέρονται σαν παιδαρέλια ως την αμετάκλητη συντριβή τους. Πέρα από τρεις χαρακτήρες – το θρησκόληπτο και σεξουαλικά καταπιεσμένο κόμη Μυφά, το νεαρό Ζιζή και το νεόπλουτο Λαφαλουάζ – όλα τα άλλα αμέτρητα θύματα της Νανάς χάνουν σε πειστικότητα. Τέτοιου είδους άντρες, αμοραλιστές κι αδίστακτοι, είναι δύσκολο να πιαστούν κορόιδα μιας σεσημασμένης πόρνης και μάλιστα όλοι (εκτός από ένα, τον Λαμπορντέτ). Συνήθως γλεντάν μαζί της και μετά την πετάν στα σκουπίδια. Ιδίως ο ανελέητος τραπεζίτης Στάινερ στερείται κάθε πειστικότητας. Εξάλλου και το πορτρέτο της ίδιας της Νανάς έχει ελλείψεις. Η Νανά παρουσιάζεται ως ακόρεστη πόρνη που καταβροχθίζει τους άντρες, ως αδηφάγο τέρας χωρίς έλεος και συναισθήματα, που κατευθύνεται από μωροφιλοδοξίες και ισοπεδώνει τα πάντα στο πέρασμά της. Το μόνο που της δίνει χαρά είναι η συντριβή των άλλων. Ένα σαδιστικό κτήνος. Ακόμα και το παιδί της, που συνέχεια διατείνεται ότι θέλει να προστατεύσει, το έχει εγκαταλείψει σε μια θεία και ουσιαστικά δεν ασχολείται ποτέ μ’ αυτό. Αδυνατεί να αγαπήσει οτιδήποτε πέρα από τον εαυτό της. Δεν έχει ούτε μια θετική ασχολία. Εξαντλεί τη σκληρότητά της ιδίως σ’ αυτούς που της δείχνουν αγάπη. Η ακόρεστη λαγνεία και η αυταρέσκειά της φτάνουν σε επίπεδα καθαρής ψυχοπαθολογίας. Τι είναι αυτό όμως που την οδήγησε σ’ αυτό το σημείο; Ποιοι είναι οι λόγοι που γέννησαν έναν τόσο ακραίο χαρακτήρα; Οπωσδήποτε η ίδια η κοινωνία αφού μόνο με αυτή την αδηφάγα συμπεριφορά μπορούσε να επιβιώσει. Σε κάθε άλλη περίπτωση θα κατατροπωνόταν. Αυτό είναι ξεκάθαρο αφού μόλις έδειξε αγάπη γνώρισε τον ξεπεσμό και η επάνοδός της στα μεγάλα σαλόνια φαίνεται περισσότερο ως εκδίκηση. Εκδίκηση που δεν έχει κανένα ταξικό περιεχόμενο αλλά απευθύνεται σε όλους τους ανθρώπους αδιακρίτως. Όμως ο Ζολά δεν εστιάζει καθόλου σ’ αυτό. Εστιάζει αποκλειστικά στη μισανθρωπία και στην παρακμή. Η Νανά στο τέλος δεν κερδίζει ούτε την ελάχιστη συμπάθεια του αναγνώστη αφού ο Ζολά την καταρρακώνει. Δεν λέει ούτε έναν καλό λόγο γι’ αυτήν, δεν της αποδίδει ούτε το ελάχιστο ελαφρυντικό (που στο κάτω κάτω καλά έκανε και ξεπουπούλιαζε όλα τα καθάρματα). Αντιθέτως προβαίνει σε χαρακτηρισμούς όπως : «ανήθικη πόρνη», «καταβροχθίζει μπροστά στον κόσμο ολόκληρες περιουσίες», «το μέγαρό της έμοιαζε με άντρο σπατάλης», «αυτή η πόρνη με τα παπαγαλίστικα γούστα», «τα ‘σπαζε, τα τσαλάκωνε και τα βρόμιζε όλα με τα κάτασπρα δαχτυλάκια της», «όπου περνούσε άφηνε πίσω της συντρίμμια, κουρέλια και βρόμικα ξεφτίδια», «χρυσόμυγα που βγήκε από το βούρκο κι ό,τι ακουμπάει το μολύνει»…..Μόνο μπροστά στην αυτοκτονία του Ζιζή δείχνει λίγο ανθρώπινο πρόσωπο γιατί έχει τύψεις. Ο Ζολά ισοπεδώνει τη Νανά με καθαρά ηθικούς χαρακτηρισμούς. Όταν όμως αρχίζει η ηθικολογία ο ρεαλισμός πάει περίπατο, αφού εξ’ ορισμού η ηθική είναι προϊόν κοινωνικών συμβάσεων και ο νατουραλιστής συγγραφέας οφείλει να τις ξεπεράσει. Ο νατουραλιστής οφείλει να καταδεικνύει την παραμελημένη αλήθεια, την αλήθεια που θάβεται κάτω από τις κοινωνικές συμβάσεις κι όχι να αναπαράγει τα ψεύτικα ηθικά πρότυπα μιας κοινωνίας που έτσι κι αλλιώς έχει απορρίψει. Αυτοί είναι χαρακτηρισμοί που θα απέδιδε ένας άνθρωπος διαποτισμένος από το πνεύμα της εποχής κι όχι ο νατουραλιστής ανατόμος της κοινωνίας. Η φουκαριάρα η Νανά παρουσιάζεται περισσότερο ως νοσηρό σύμπτωμα που εκμεταλλεύεται τις συνθήκες μιας σαθρής κοινωνίας παρόλο που αναμφισβήτητα είναι το μεγαλύτερο θύμα της. Μπερδεμένη, αποπροσανατολισμένη, δυστυχισμένη έχει διαστρεβλώσει τα πάντα μες το μυαλό της και οδηγείται σε σπασμωδικές συμπεριφορές ολοκάθαρης τρέλας. Υπάρχουν στιγμές που θα λέγαμε ότι έχει το ακαταλόγιστο. Ο Ζολά καταδεικνύει τη διαφθορά της κοινωνίας και την καταγγέλλει αλλά δεν μπορεί να σπάσει τους δεσμούς μαζί της υποστηρίζοντας το αξεπέραστο δίκιο των κατατρεγμένων, που στέκεται πάνω από την τρέχουσα ηθική και πάνω από τους νόμους, όπως έκανε ο Ντοστογιέφσκι στο Έγκλημα και Τιμωρία 14 χρόνια νωρίτερα.

                                               Θανάσης Μπαντές  abbades75@gmail.com

Δεν υπάρχουν σχόλια: