3.5.12

Το φαινόμενο placebo


Για το φαινόμενο placebo έχουμε ακούσει όλοι. Δίνουμε σε έναν ασθενή ένα χάπι το οποίο περιέχει μια αδρανή ουσία και ένα σημαντικό ποσοστό αυτών που το παίρνουν αναφέρουν σημαντική βελτίωση της κατάστασής τους, ανάλογη με αυτήν που θα είχαν αν έπαιρναν μια αντίστοιχη δραστική ουσία.
Αν και διαφέρει ο βαθμός δράσης ανάλογα και με το πρόβλημα που πρέπει να αντιμετωπιστεί, ο μέσος όρος αυτής της δράσης υπολογίζεται στο 30-35% των περιπτώσεων. Ο ένας στους τρεις δηλαδή αναφέρει σημαντική βελτίωση ανάλογη με αυτή του δραστικού φαρμάκου.
Είναι τόσο σταθερό το φαινόμενο που για να πάρει έγκριση μια νέα φαρμακευτική ουσία, ότι δηλαδή δρα ανεξάρτητα από την παρέμβαση του ψυχολογικού παράγοντα, πρέπει να γίνουν διπλές τυφλές μελέτες, όπου οι ασθενείς χωρίζονται και οι μισοί παίρνουν τη δραστική ουσία και οι άλλοι μισοί την αδρανή, χωρίς να ξέρει κανένας ποια ουσία παίρνει μια και σε όλους λέγεται ότι παίρνουν τη δραστική ουσία. Αν η φαρμακευτική ουσία δεν επιτύχει στην ομάδα που δόθηκε, αποτελέσματα σημαντικά υψηλότερα από το 35% που θεωρείται η δραστηριότητα placebo, τότε δεν παίρνει έγκριση για κυκλοφορία. Σε καταστάσεις που αφορούν ψυχοσωματικές διαταραχές, κατάθλιψη, χρόνιους άτυπους πόνους κλπ, εκεί τα ποσοστά δράσης του placebo είναι πολύ υψηλότερα.
Μια φαρμακευτική ουσία δρα απ' ευθείας σε γνωστές βιολογικές κυτταρικές διαδικασίες και επιφέρει αντίστοιχες μεταβολές. Στη δράση placebo αυτό που συμβαίνει είναι ότι από τη στιγμή που ο ασθενής θεωρεί, έχει την πεποίθηση, ότι παίρνει μια φαρμακευτική ουσία η οποία θα δράσει στο πρόβλημα που αντιμετωπίζει, αυτή η πεποίθηση, ο νους δηλαδή, επηρεάζει κάποιες βιολογικές διαδικασίες, προκαλώντας αντίστοιχες μεταβολές.
Για να μπορέσει όμως ο νους να δράσει στο υπόλοιπο σώμα, πρέπει η αποδοχή αυτής της ιδέας να γίνει σε ένα βαθύτερο συναισθηματικό επίπεδο και σε μεγάλο βαθμό γίνεται ασυνείδητα. Ο συνδετικός κρίκος δηλαδή είναι ο συναισθηματικός εγκέφαλος.
Πρέπει να υπάρχει κατ' αρχήν η έντονη επιθυμία να απαλλαγούμε από το πρόβλημα. Επίσης συνήθως η ιδέα υποβάλλεται από κάποιον που θεωρούμε ότι έχει κύρος, ότι “ξέρει” και μπορεί να αντιμετωπίσει το πρόβλημα, πολύ περισσότερο όταν αυτό το κύρος είναι επενδεδυμένο με το κύρος της “επιστήμης”. Έτσι στην υπόδειξη κάποιου τυχαίου το πιο πιθανό είναι να μην υπάρξει αποτέλεσμα, εκτός αν είναι έντονη η επιθυμία ή υπάρχει μια προσωπικότητα παθητική που δέχεται εύκολα το οτιδήποτε χωρίς πολλές επεξεργασίες ή είναι έτοιμη να δεχθεί οτιδήποτε ταιριάζει με τις επιθυμίες της. Ή σε καταστάσεις που είναι έντονα τα συναισθήματα του φόβου ή άλλα παρεμφερή και σ' αυτές τις περιπτώσεις παρεμποδίζεται σε μεγάλο βαθμό η δραστηριότητα της λογικής. Ή υπάρχει ήδη σχηματισμένη μια ισχυρή πεποίθηση, σχετικά με ένα σκεύασμα για παράδειγμα, η οποία δεν αλλάζει εύκολα.
Που εξηγείται αυτή η δράση;
Κατ' αρχήν στο ότι ο ανθρώπινος όπως και κάθε βιολογικός οργανισμός είναι ένα ενιαίο σύνολο. Δεν είναι ο νους κάτι απόλυτα ξεχωριστό από το σώμα, το ένα εκφράζει τις ανάγκες του άλλου.
Η αντίδραση της “μάχης ή της φυγής” για την οποία έγινε αναφορά σε πρόσφατη ανάρτηση, αποτελεί έναν βασικό μηχανισμό που τελειοποιήθηκε στα θηλαστικά, όπου είναι εμφανής αυτή η σύνδεση και εξηγεί πολλές από αυτές τις δράσεις. Δηλαδή όταν υπάρξει η αντίληψη ή πεποίθηση ενός κινδύνου, πραγματικού ή φανταστικού , κινητοποιείται η αντίδραση μάχης με γενική κινητοποίηση του ορμονικού συστήματος, του αυτόνομου νευρικού συστήματος, με αντίστοιχες βιολογικές μεταβολές στον οργανισμό. Ιδίως στον άνθρωπο, λόγω της μεσολάβησης της νοητικής του δραστηριότητας, για διάφορους λόγους μπορεί να διαιωνίζεται ή να διογκώνεται ένας υπαρκτός ή ανύπαρκτος κίνδυνος και ανάλογα και με τις άμυνες που έχει δημιουργήσει ο εαυτός, που επίσης έχουν σχέση με πολλούς παράγοντες, ιδιοσυγκρασιακούς ή επίκτητους, να εμφανίζονται διάφορες σωματικές δράσεις, που τα ονομάζουμε ψυχοσωματικά συμπτώματα.
(Επίσης η αντίδραση του οργανισμού, το είδος των συναισθημάτων που δημιουργούνται ή κυριαρχούν, που δημιουργούν τον λεγόμενο συναισθηματικό τόνο, καθορίζουν και το μέγεθος του στρες που παράγεται, με την αντίστοιχη έκκριση των ορμονών του στρες αλλά και τον επηρεασμό των αμυνών του οργανισμού. Για παράδειγμα είναι διαφορετικές οι αντιδράσεις αν στον εντοπισμό μιας απειλής και στον πιθανό αρχικό φόβο, επικρατήσουν τελικά αισθήματα  αυτοπεποίθησης ή αντίθετα ο φόβος δεν ξεπεραστεί και οδηγηθεί ο οργανισμός στην απελπισία και την παραίτηση, όπου εκτός από το στρες έχουμε και κατάρρευση των αμυνών).
Έτσι η καταστολή ή ίδια η καταστολή του άγχους, η οποία μπορεί να επιτευχθεί μέσω της ισχυρής επιβεβαίωσης από ένα πρόσωπο που για διάφορους λόγους θεωρούμε ότι έχει την ικανότητα να αντιμετωπίσει το πρόβλημα, μπορεί να θεραπεύσει ή να μετριάσει την ένταση των συμπτωμάτων.
Έχει διαπιστωθεί επίσης ότι σ' αυτή τη διαδικασία, στην καταστολή του άγχους, παίζει ρόλο και η έκκριση των ενδογενών οπιούχων ουσιών. Τα ενδογενή οπιούχα παίζουν ιδιαίτερο ρόλο στην καταστολή του πόνου γι αυτό και οι δράσεις του placebo στον πόνο είναι ισχυρές. Αλλά δεν εξηγούνται κυρίως από αυτές.
Το φαινόμενο placebo έχει όλα τα στοιχεία της υποβολής ή της αυθυποβολής.
Στην υποβολή υπάρχει ένα πρόσωπο ή ένας θεσμός, μια ομάδα, που τα θεωρούμε σημαντικά, καθώς και η ιδέα που υποβάλλεται η οποία πρέπει να έχει σχέση με δικές μας επιθυμίες, συνειδητές ή ασυνείδητες ή φόβους για την ασφάλειά μας, που πιστεύουμε ότι θα αποτραπούν υιοθετώντας τις αντίστοιχες ιδέες, ώστε να υπάρχουν αντίστοιχα κίνητρα για να δεχθούμε αυτό που μας υποβάλλεται. Σ' αυτές τις περιπτώσεις που υπάρχουν ισχυρές επιθυμίες ή φόβοι, το συναίσθημα που τις περιβάλλει είναι αρκετά ισχυρό ώστε να παρεμποδίσει τη δραστηριότητα του μετωπιαίου φλοιού και την επαρκή λογική εξεργασία.
Στην αυθυποβολή η ιδέα από την οποία επηρεαζόμαστε υπάρχει ήδη στην δεξαμενή της σκέψης μέσα μας, αλλά αποκτά κάτω από ειδικές συνθήκες μεγαλύτερη σημασία και επηρεάζει, καταλαμβάνοντας το υποσυνείδητο, όλο τον τρόπο σκέψης.
Στον ρόλο του γιατρού σήμερα αντανακλά σε μεγάλο βαθμό το κύρος της επιστήμης, με μια γενική έννοια, αν και αυτός ο ρόλος του έχει χάσει πολύ μεγάλο μέρος από το παλιό κύρος που είχε, για πολλούς και διάφορους λόγους. Για χιλιάδες χρόνια αυτός που έπαιζε τον ρόλο του γιατρού ήταν ο μάγος θεραπευτής, με πολύ μεγαλύτερο κύρος, η δράση του ήταν κυρίως μέσω της υποβολής, που έπαιρνε συνήθως και έναν πολύπλοκο τελετουργικό χαρακτήρα που ανέβαζε ακόμη περισσότερο το κύρος της πράξης. Ήταν τέτοιο το κύρος αυτών των μάγων θεραπευτών που όπως αναφέρει ο Φρόιντ αν κάποιος παραβίαζε ένα ταμπού που η ποινή γι αυτή την παραβίαση ήταν ο θάνατος και τον έδειχνε ο μάγος σαν ένοχο, τότε αυτός θα πέθαινε μετά από λίγο διάστημα από μόνος του.
Εδώ όμως πάμε σε ένα άλλο φαινόμενο, το αντίθετο του placebo που είναι το ονομαζόμενο nocebo. Είναι η αρνητική υποβολή ή αυθυποβολή. Εδώ υποβάλλεται κάποιος σε μια αρνητική ιδέα ότι πάσχει από κάτι πολύ σοβαρό, με τόσο ισχυρό τρόπο που ανάλογα με την πεποίθηση που σχηματίζεται, μπορεί να τον οδηγήσει και στο θάνατο, αν η πεποίθηση που δημιουργείται είναι ο θάνατος και ότι δεν υπάρχει ελπίδα αποφυγής του. Η βάση αυτής της επίδρασης είναι η ίδια αλλά λειτουργεί αντίστροφα. Σε μια τέτοια περίπτωση δεν υπάρχει απλά ο φόβος αλλά αισθήματα απελπισίας και πλήρους παραίτησης. Έχουμε δηλαδή την κατάκλιση του οργανισμού από το στρες σε όλα τα επίπεδά του, απόρροια της ίδιας βασικής αντίδρασης “μάχης ή φυγής”, στην πιο καταστροφική έκφρασή της, όπου από τη μια έχουμε τον κατακλυσμό από τις ορμόνες του στρες και από την άλλη την κατάρρευση κάθε άμυνας.
Σ' αυτές τις δράσεις nocebo βασίζεται για παράδειγμα το voodoo, που στηρίζεται στις πεποιθήσεις αιώνων για τις μαγικές δράσεις και τη δυνατότητα ανθρώπων να κάνουν κακό σε άλλους μέσα από τέτοιες δράσεις.
Κάτι ανάλογο μπορούμε να πούμε ότι συμβαίνει συχνά και με πολλές περιπτώσεις καρκίνου που έχουν μυθοποιηθεί αρνητικά και θεωρούνται ανίατες, όπου η ανακοίνωση σε κάποιον ότι πάσχει από μια τέτοια σοβαρή μορφή, να τον οδηγήσει σε ένα τόσο ισχυρό shock και σε αισθήματα απελπισίας και παραίτησης, που αυτά πια είναι αρκετά από μόνα τους να επιδεινώσουν ραγδαία την κατάστασή του και τις άμυνες του οργανισμού.

Πολλοί αμφισβητούν το φαινόμενο placebo. Η ιατρική από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, έστρεψε την προσοχή της σε ουσίες που έχουν πραγματική δράση στο βιολογικό κυτταρικό επίπεδο και σήμερα έχουμε ένα τεράστιο οπλοστάσιο τέτοιων ουσιών που έχουν δώσει αμέτρητα οφέλη στην ανθρωπότητα. Αφορούν δράσεις που μπορούν να μετρηθούν αντικειμενικά. Το placebo αφορά τις επιπλέον δράσεις από τη σχέση του νου με σωματικές αντιδράσεις, οι οποίες είναι φυσικά ασταθείς και επηρεάζονται από ένα πλήθος παραγόντων που έχουν σχέση με τη συναισθηματική δομή αλλά και την όλη συγκρότηση του εαυτού και γι αυτό τον λόγο δεν είναι καλά μετρήσιμες. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν. Όσο περισσότερες ψυχοσωματικές αιτίες έχουν ορισμένες διαταραχές τόσο πιο ισχυρή είναι αυτή η δράση.
Σε πειράματα φάνηκε ότι η δράση του placebo ίσχυε ακόμη και αν λέγανε στον ασθενή ότι το φάρμακο ήταν ψεύτικο. Εδώ φαίνεται ότι λειτουργεί το αίσθημα της χαλάρωσης που μπορεί να προκύψει όταν κάποιος ασχολείται με το πρόβλημα που τον απασχολεί και την ειλικρινή επαφή.
Ο γιατρός μπορεί να δράσει θεραπευτικά και μόνο με τη στάση του απέναντι στον άρρωστο, δρώντας με κατανόηση, ενδιαφέρον και δημιουργία αισθήματος ασφάλειας απέναντί του.

Στις διάφορες εναλλακτικές θεραπείες, τα όποια αποτελέσματα είναι κατά κανόνα δράσεις του φαινομένου placebo αν και σε πολλές, όπως ο βελονισμός ή παρόμοιες, έχουμε δράση στον πόνο πιθανόν και μέσα από την έκκριση ενδογενών οπιοειδών. Ταυτόχρονα επειδή όλες αυτές οι θεραπείες βασίζονται παράλληλα σε υποδείξεις οι οποίες ακολουθούνται συνήθως πιστά, για υγιεινή διατροφή, πρόληψη, τρόπο ζωής, έχουν αποτελέσματα που προκύπτουν και από τον ακολουθούμενο τρόπο ζωής. Επίσης πρέπει να έχουμε υπ' όψη ότι τα περισσότερα νοσήματα δεν είναι χρόνια και μπορούν να αυτοθεραπεύονται, πολύ περισσότερο αν ακολουθείται ένας υγιεινός τρόπος ζωής, που αυξάνει τις άμυνες του οργανισμού και του δίνει τη δυνατότητα να αντιδράσει και στις πιο δύσκολες περιπτώσεις.

                                                                                       Δ. ΠΕΤΡΙΔΗΣ


Δεν υπάρχουν σχόλια: